مصاحبه‌کننده: مطهره یما امیری

یادداشت:  کتاب دام خرس، یکی از منابع معتبر دربارۀ وقایع و رخدادهای جهاد افغانستان علیه اتحاد جماهیر شوروی و همچنان حکومت داکتر نجیب است. این کتاب نزدیک به سه دهه پیش از سوی یک افسر بلندرتبۀ آی‌اس‌آی نگاشته شده است. اما فردوس کاوش روزنامه‌نگار افغان کتاب را به تازگی به فارسی برگردان کرده است. دربارۀ اهمیت کتاب و این‌که چرا آقای کاوش پس از ۳۰ سال این کتاب را ترجمه کرده است، خبرگزرای کشور با وی به مصاحبه پرداخته است.

آقای کاوش تشکر از اینکه فرصت مصاحبه با خبرگزاری کشور را فراهم ساختید. کتاب «دام خرس» تقریباً ۳۰ سال پیش نگاشته است. چه چیزی شما را واداشت که این کتاب تاریخی را برگردان کنید؟

کتاب دام خرس در جنوری سال ۱۹۹۲ اولین بار به زبان انگلیسی چاپ شد. کار نوشتن کتاب به احتمال زیاد قبل از اگست سال ۱۹۹۱ تمام شده بود. نویسندۀ دام خرس جنرال محمد یوسف است که از سال ۱۹۸۳ تا ۱۹۸۷ رییس میز افغانستان/ بیروی افغان در آی‌اس‌آی/ سازمان استخبارات مرکزی نیروهای مسلح پاکستان بود. دام خرس کتاب افشاگرانه است و نقش ارتش پاکستان، آی‌اس‌آی و حکومت جنرال ضیاالحق را در جنگ دهۀ هشتاد افغانستان توضیح می‌دهد. این کتاب سابقۀ تاریخی وضع امروز افغانستان را تشریح می‌کند. ناتو و امریکا در مهار شورش گروه طالبان موفق نشدند و حال بدون قید و شرط افغانستان را ترک می‌کنند. ناتو می‌گوید که پاکستان عقبۀ راهبردی برای طالبان فراهم ساخت و ارتش این کشور از این گروه حمایت اعلام‌ناشده کرد. اصطلاحات مثل شورای کویته و شورای پشاور را کشورهای عضو ناتو ترویج کردند. اما ایالات متحده اولین قدرتی نیست که در ماموریت ضد شورش‌‌گری‌اش در افغانستان موفق نشد. در قرن ۲۰ شوروی جنگ افغانستان را به پارتیزان‌های اسلام‌گرای جهاد‌باور مورد حمایت پاکستان باخت. اگر از این منظر به قضیه ببینیم می‌توانیم حکم کنیم که آی‌اس‌‌آی دو ابر قدرت را در افغانستان ناکام ساخت. دام خرس داستان بدل شدن افغانستان به ویتنام شوروی از منظر آی‌اس‌آی است و به همین دلیل سابقۀ تاریخی وضع امروز افغانستان را توضیح می‌دهد. دلیل ترجمۀ این اثر هم همین است.

گفته می شود کتاب پیش از این نیز ترجمه شده بود. چرا دوباره کتاب را برگردان کرده‌اید؟

این کتاب در گذشته زیر نام “تلک خرس” ترجمه شده بود، اما مترجمان  در آن زمان مخاطبی را در نظر داشتند که از دهۀ هشتاد افغانستان تجربۀ زیسته داشت. ضروری بود که نسل پس از ۱۱ سپتامبر کشور هم آن را بخوانند، دام خرس ترجمۀ بروز و با زبان امروزی است تا نسلی که تجربۀ زیسته از جنگ دهۀ هشتاد  ندارد بتواند به راحتی آن را بخواند و سابقۀ تاریخی وضعیت امروز را بداند.

چه درس‌هایی می‌توان از حوادث دهه ۹۰ و کتاب «دام خرس» گرفت؟

از این کتاب درس‌های زیادی می‌توان گزفت. پس از ورود نیروهای ایالات متحده و ناتو در افغانستان موسسۀ جهانی چاپ و نشر کیس‌میت که در امریکای شمالی فعالیت دارد نسخۀ انگلیسی این کتاب را بازچاپ کرد. حتما نظامیان برخی از کشورهای عضو ناتو آن را خواندند. ولی یکی از مهم‌ترین درس‌های این کتاب در پالیسی‌سازی این کشورها لحاظ نشد، درس مهم این بود که یک نیروی چریکی بدون عقبۀ راهبردی فرامرزی دوام نمی‌آورد، اما ناتو نتوانست این عقبه را از طالبان بگیرد. شوروی هم نتوانست مخالفانش را از عقبۀ راهبردی فرامرزی محروم کند و به همین دلیل شکست خورد. ناتو خودش اذعان می‌کند که پاکستان عقبۀ فرامرزی طالبان بود ولی نتوانست این موضوع را با ارتش پاکستان حل کند.

چقدر می‌توان به نوشته‌های یک مقام ارشد پیشین آی اس آی دربارۀ جنگ مجاهدین افغانستان در برابر شوروی سابق اعتماد کرد؟

تردیدی نیست که دام خرس گزارش خاطرات، کارکرد‌ها و چشم‌دید‌های یک افسر آی‌اس‌آی است و او مطابق انتظارات، پیش‌فرض‌ها و اغراض خود آن را نوشته است؛ اما روایتش از نحوۀ حمایت آی‌اس‌آی و حکومت نظامی جنرال ضیاالحق از جهادگران ضد روسی واقعی به نظر می‌رسد. روایتش از این موضوع تا حد زیادی مجاب‌کننده است، به همین دلیل پژوهش‌گران نامی دام خرس را به عنوان منبع استفاده کرده اند به طور مثال علی احمد جلالی وزیر داخلۀ سابق در کتاب تاریخ نظامی افغانستان از دام خرس به عنوان منبع استفاده کرده است. بارنت روبین افغانستان‌شناس امریکایی هم دام خرس را منبع قرار داده است. بازچاپ نسخۀ انگلیسی کتاب توسط انتشارات کیس‌میت در سال‌های ۲۰۰۱ و ۲۰۰۷ نشان‌دهندۀ اعتبار روایت دام خرس است.

برخی‌ها بدین باور هستند که رویدادهای کنونی به طرز باور نکردنی با حوادث دهه ۸۰- ۹۰ شبیه است. فقط بازیگران عوض شده است. شما چه باوری دارید؟

درست است. افغانستان تکرار تاریخ را تجربه می‌کند‌. جنگ شوروی در برابر نیروهای جهادی چریکی افغان  مورد حمایت پاکستان که قلمرو آن کشور  عقبۀ راهبردی‌شان بود، ناکام ماند. ناتو هم در جنگ بر ضد شورش‌‌گری‌ موفق نبود و مثل شوروی بدون قید و شرط خارج می‌شود. ناتو به گفتۀ خودش با شورای کویته و شورای پشاور جنگید. دلیل ترجمۀ کتاب پخش آگاهی در همین مورد است.

رهبران پاکستان از تغییر سیاست اسلام آباد دربارۀ کابل سخن می رانند. فکر می‌کنید که راهبرد پاکستان در قبال افغانستان از ۳۰ سال قبل عوض شده باشد؟

تحلیل بسیار سادۀ محتوای کتاب دام خرس نشان می‌دهد که ارتش پاکستان یک حکومت ایدیولوژیک جهادگرای ضد هند در افغانستان می‌خواهد. کتاب هم‌چنان نشان می‌دهد که در دهۀ هشتاد جنرال ضیاالحق سیاست پاکستان در قبال افغانستان را در انحصار نیروی زمینی ارتش و آی‌اس‌آی قرار داده بود که تا حال همین طور است به جای عمران‌خان نخست وزیر کنونی جنرال باجوه با کابل و جهت‌های دیگر مذاکره می‌کند، بنا براین خیلی دشوار است که حکم کنیم که پاکستان تغییر راهبردی در سیاستش در مورد افغانستان آورده باشد.

چه تفاوت‌ها و شباهت‌هایی میان خروج شوروی و امریکا از افغانستان می‌بینید؟

هر دو ابر قدرت شورش‌گری مورد حمایت آی‌اس‌آی را مهار کرده نتوانستند. شوروی در سال ۱۹۸۹ بدون قید و شرط و بدون حل سیاسی جنگ افغانستان خارج شد. امریکا هم بدون قید و شرط خارج می‌شود و حل سیاسی جنگ تحقق نیافته است. مثل سال ۱۹۸۹ که جنگ میان مجاهدین و حکومت وقت پس از خروج روس‌ها ادامه یافت، حالا هم جنگ بین نیروهای امنیتی و دفاعی افغانستان و طالبان ادامه دارد و به نظر می‌رسد که طالبان به جنگ پس از تکمیل خروج نیروهای ناتو ادامه می‌دهند، این همان تکرار تاریخ و برگشت افغانستان به سال ۱۹۸۹ است‌. تفاوتش این است که مجموع حاکمیت جمهوری اسلامی افغانستان بیشتر از حکومت حزب وطن، مقبولیت داخلی، جهانی و منطقه‌ای دارد.

فکر می‌کنید که پس از کامل‌شدن خروج نیروهای خارجی از افغانستان، کابل باردیگر گواه جنگ های داخل و بحران سیاسی و اجتماعی خواهد شد؟

همان طوری‌که در کتاب دام خرس آمده است پس از تکمیل خروج نیروهای ناتو، استراتژی قتل با هزار زخم با تمرکز بر حصر نظامی و اقتصادی کابل تطبیق خواهد شد. فشار بیشتر بر راه‌های وصل کابل به بنادر، آب و برق پایتخت وارد خواهد شد. نشانه‌‌های واضح این فشار را در جنگ‌ها و رویدادهای روزهای اخیر دیدیم. در صورت دوام حمایت بین‌المللی از نیروهای امنیتی و دفاعی بدترین سناریو تحقق نخواهد یافت.