جمشید یما امیری

در پی درگیری مرزی نیروهای طالبان با مرزبانان پاکستان، گذرگاه تورخم از هفت روز بدین‌سو مسدود گردیده است. طالبان و پاکستان یکدیگر را مقصر تنش و درگیری مرزی می‌دانند.

وزارت خارجۀ پاکستان می‌گوید درگیری زمانی آغاز شد که نیروهای طالبان سرگرم ساخت‌وساز یک پاسگاه مرزی در داخل خاک پاکستان بودند.  اما وزارت خارجۀ طالبان در اعلامیه‌یی گفت: نیروهای پاکستانی هنگامی بالای نیروهای آنان شلیک کردند که سرگرم بازسازی یک پاسگاه مرزی بودند که سال‌ها قبل ساخته شده بود.

پاکستان گفته که از خاک افغانستان علیه این کشور استفاده می‌شود. اما طالبان هرگونه دست داشتن در حملات مرزی و انفجارها در پاکستان را رد می‌کنند.

چند دور مذاکرات هیأت طالبان و پاکستان برای بازکردن گذرگاه تورخم بی‌نتیجه پایان یافته است.

روابط طالبان و پاکستان در دو سال گذشته با فراز و فرود فراوان به همراه بوده است. نیروهای دو طرف بارها در مرزها درگیر شده و موجب درگیری لفظی و دیپلوماتیک گردیده است.

وضعیت پیش آمده برای ناظران منطقه‌یی غافل‌گیرکننده بوده است. ناظران با نظرداشت پیشینۀ شکل‌گیری تحریک طالبان و پایگاه‌ها و مراکز این گروه در مناطق قبایلی معتقد هستند که طالبان یک نیروی نیابتی و گوش به فرمان پاکستان بوده است. اما طالبان پس از برگشت به قدرت در نقش یک رژیم برابر و حریف در برابر پاکستان ظاهر شده‌اند.

نمایندۀ تام‌الاختیار

عملکرد دوسالۀ طالبان (از اگست ۲۰۲۱ تا اگست ۲۰۲۳) آشکارا با آنچه در دهۀ ۹۰ جریان داشت، متفاوت بوده است.

در دهه ۹۰، پاکستان از معدود کشورهایی بود که حاکمیت طالبان را به رسمیت شناخت.

در دور اول حاکمیت طالبان، پاکستان نمایندۀ تام‌الاختیار افغانستان بود؛ اسلام‌آباد، از افغانستان در سطح جهانی نمایندگی می‌کرد؛ کمک‌ها از مجرای پاکستان به افغانستان واریز می‌شد؛ و پاکستان مذاکرات میان طالبان و جامعۀ جهانی را تسهیل می‌کرد.

از وابستگی تا بی‌اعتمادی

حملات یازدهم سپتمبر، روابط پاکستان را با طالبان برهم زد. پاکستان زیر فشار امریکا ۱۸۰ درجه مواضعش را عوض کرد و در برچیدن رژیم طالبان با دولت جورج بوش رییس جمهور سابق ایالات متحده امریکا همکاری کرد.

 پاکستان رهبران طالبان را «در بدل پول» یکی پی دیگر به امریکا تسلیم کرد. ملا عبیدالله وزیر دفاع طالبان در زندان پاکستان کشته شد؛ ملا برادر معاون کنونی امارت اسلامی، زندانی، تحقیر و شکنجه شد. استاد یاسر از چهره‌های با نفوذ طالبان بازداشت گردید. اختر محمد منصور رهبر پیشین طالبان به طرز غافل‌گیرکننده‌ای در مرز پاکستان- ایران کشته شد. برخی سران طالبان معتقد هستند که اختر منصور به کمک پاکستان شکار گردید. ملا عمر بنیان‌گذار و رهبر طالبان هم به طور مرموز جان باخت. «گروه طالبان، پاکستان را متهم به خیانت و خنجرزدن از پشت کرد که در فرهنگ قبیله‌یی نابخشودنی است.»

بازی دوگانه

علی‌رغم نظر مثبت پاکستان دربارۀ انتصاب حامد کرزی رییس ادارۀ موقت افغانستان، با قدرت‌یافتن جبهۀ متحد سابق و نفوذ چشم‌گیر هند در افغانستان، پاکستان بدین جمع‌بندی رسید که به طور کامل از صحنۀ سیاسی افغانستان حذف شده است. این درحالی است که افغانستان بخشی از سیاست خارجی و امنیت ملی پاکستان در چهار دهۀ پسین نبوده، بل تمام سیاست خارجی و امنیت ملی پاکستان، بر محور افغانستان چرخیده است.

در دورۀ حضور امریکا و متحدانش در افغانستان، نقش هند بسیار برجسته گردید. هند قرارداد استراتژیک و امنیتی با افغانستان امضا کرد. نیروهای افغانستان در هند آموزش دیدند. هند به نزدیک‌ترین شریک کابل مبدل گردید. قنسولگری‌های هند در جلال‌آباد، کندهار، هرات و مزارشریف گشایش یافت. پاکستانی‌ها فکر می‌کردند که امریکا نقش محوری را در افغانستان به هند واگذار کرده است.

رهبران پاکستان از جمله پرویز مشرف دیکتاتور پیشین پاکستان، بارها از نقش برجستۀ جبهۀ متحد سابق که به باور او متحدان هند محسوب می‌گردیدند، اظهار ناراحتی می‌کردند.

با این وضع، پاکستانی‌ها باردیگر در تلاش جمع‌وجورکردن و احیای طالبان برآمدند. طالبان چون نیازمند بودند باردیگر دست به دامن پاکستان شدند. پاکستان هم بازی دوگانه را آغاز کرد. از یک طرف با امریکایی‌ها سر تعامل و همکاری داشت. نیروهای امریکایی از مسیر پاکستان تجهیز و تمویل می‌شدند. دو طرف به تبادل اطلاعات می‌پرداختند. اما از سوی دیگر، سران طالبان را که پس از شکست سنگین پراکنده و نا امید بودند، جمع و جور کرد، به آنان مراکز نظامی و مشورتی ساخت، مدارس آموزشی طالبان را فعال گردانید و به تجهیز و تمویل آنها پرداخت.

بازی دوگانه تا آخرین روزهای حکومت جمهوری ادامه داشت. در آخر دربارۀ صلح نیز بازی دوگانه ادامه یافت.

از عمق استراتژیک تا تهدید استراتژیک

 با برگشت طالبان به قدرت، باور غالب این بود که پاکستان به عمق استراتژیک در افغانستان دست یافته است. به باور ناظران، عمق استراتژیک پاکستان در افغانستان، روی کارآمدن دولت اسلام‌گرا، مخالف دهلی جدید و گوش به فرمان پاکستان بوده است.

عمران‌خان نخست‌وزیر وقت پاکستان پس از برگشت طالبان به کابل گفت که مردم افغانستان «زنجیر بردگی» را شکستند. خواجه آصف وزیر دفاع پیشین پاکستان با نوشتن «الله اکبر» در تویتر از پیروزی طالبان ابراز شادمانی کرد. مدارس پاکستانی به گونۀ گسترده از پیروزی طالبان استقبال کردند. فیض حمید رییس پیشین آی اس آی، با گیلاس قهوه و لبان خندان در سرینا گفت که همه چیز به درستی پیش می‌رود.

در این فصل پاکستان تلاش کرد که چهره‌های نزدیک به خود و ضعیف را در رهبری قرار دهد. در گام اول شبکۀ حقانی را وارد کابل ساخت. در همان آغاز برگشت طالبان شبکۀ حقانی و طالبان کندهاری در ارگ درگیر شدند.

سران طالبان لوی کندهار نارضایتی‌شان را از پاکستان پنهان نکردند. ملا برادر و ملایعقوب بارها از نقطۀ مرزی دیورند دیدار کردند. اما شبکۀ حقانی هم‌چنان نزدیک به پاکستان بود. در مهم‌ترین گام، شبکۀ حقانی سه دور میزبان مذاکرات پاکستان با TTP در کابل بود. مذاکرات نتیجه‌بخش بود و به آتش بس انجامید. اما پس از آنکه سران تی‌تی‌پی یکی پی دیگر در کنر، خوست و در مجموع جنوب شرق افغانستان کشته شدند، تی تی پی به آتش بس پایان داد.

در واقع، پیروزی طالبان مترادف به پیروزی پاکستان بود. اما رفته رفته معادله مکوس شد. پاکستان با ناامنی کم‌سابقه روبرو شد که به گفتۀ مقامات ارشد اسلام‌آباد ریشه در خاک افغانستان دارد. اقتصاد پاکستان با رکود بی‌سابقه روبرو شد و ارزش واحد پول پاکستانی به گونۀ چشمگیر کاهش یافت. به باور ناظران، بخش کلان وضعیت پیش آمدۀ امنیتی و اقتصادی پاکستان، ریشه در تحول ۲۰۲۱ در افغانستان دارد. از این جاست که کارشناسان حوزۀ پاکستان گفته‌اند که عمق استراتژیک اسلام‌آباد در افغانستان به تهدید استراتژیک مبدل گردیده است.

آفتابی‌شدن درگیری و کشیدگی

با پایان یافتن آتش بس حملات در پاکستان تشدید شد. شهباز شریف نخست وزیر پیشین پاکستان در مجمع عمومی سازمان ملل از طالبان به تندی انتقاد کرد. بلاول بوتو وزیر خارجه و خواجه آصف وزیر دفاع نیز به تکرار حملات تندی علیه طالبان داشتند. وزیران دفاع، رییس استخبارات و… به کابل آمدند و خواهان همکاری در سرکوب تی‌تی‌پی شدند. اما سفرها بی‌نتیجه بود، حملات تی‌تی‌پی با گذشت هر روز افزایش یافت. پاکستان دردو سال گذشته شاهد مرگبارترین رویدادهای امنیتی بوده است.

نیروهای دو طرف چند بار در سپین بولدک، دندپتان و تورخم درگیر شدند.

اما چه چیزی متحدان دیروز را به جان هم انداخته است؟

طالبان توقع داشت که پاکستان در به رسمیت‌شناسی حاکمیت آنان در کابل پیش قدم شود. اما پاکستان هیچ تمایلی برای به رسمیت شناسی طالبان نداشته است.

پس از گشت‌زنی هواپیماهای بدون سرنشین امریکایی در کابل که به کشته‌شدن رهبر القاعده در وزیر اکبرخان انجامید، مقامات طالبان به خاطر استفاده از حریم هوایی پاکستان علیه افغانستان به سختی انتقاد کردند.

طالبان در راستای عادی‌سازی روابط دیپلوماتیک با دهلی جدید کوشیدند. سفارت دهلی در کابل گشوده شد و مقامات هندی کمک‌های بشردوستانۀ قابل توجهی را به کابل گسیل داشتند. حتا وزیر دفاع طالبان گفت که آمادۀ فرستادن نیروی نظامی برای آموزش نظامی به هند هستند.

در سوی دیگر، پاکستان توقع داشت که طالبان افغانستان از فعالیت تی‌تی‌پی جلوگیری کند. اما نه تنها این اتفاق نیافتاد، بل حملات تی‌تی‌پی چند برابر افزایش یافت. حمله به مسجد پولیس در پشاور و حمله به مرکز پولیس در کراچی، حمله به نشست انتخاباتی جماعت اسلامی در خیبرپختونخواه و حمله انتحاری در اسلام‌آباد، زنگ خطر را در پاکستان به صدا در آورده است.

طالبان برخلاف دهۀ  ۹۰ به گونۀ مستقیم با جهان در مراوده است. نقش تسهیل‌کننده و میانجی را هم قطر گرفته است. این وضعیت برای پاکستانی‌ها غیرقابل تحمل است.

با وجود همۀ کشیدگی‌ها و اختلاف میان طالبان و پاکستان، هنوز اسلام‌آباد بیشترین نقش را در درون طالبان دارد. صدها تن از اتباع پاکستانی در سمت‌های مهم دولتی در کابل و ولایات افغانستان سرگرم فعالیت هستند. با وجود افزایش تنش و درگیری هنوز دو طرف معتقد به تعامل و همکاری هستند. طالبان به پاکستان نیازمند هستند و پاکستان بدیلی برای طالبان در افغانستان ندارد.

منبع: بی بی سی