غلام غوث عمری

تنگه از نظر جفرافیایی به باریکه ای آب گفته می شود که دو دریای مجاور را به طور طبیعی به یک دیگر متصل می کند.  در دو طرف آن آب‌هایی وسیع‌تر مثل دریا و اقیانوس وجود دارد و همین وضع جغرافیایی، اهمیتی راهبردی به تنگه‌ها می‌دهد.تنگه هرمز یکی از آبراه هایی است که خلیج فارس و دریای عمان را به هم پیوند می دهد. ایران در بخش شمالی تنگه و عمان در بخش جنوبی آن واقع شده اند. در جهان، چندین تنگه وجود دارد که عرض آنها کمتر از ۴۰ کیلومتر است و از این میان تعداد انگشت‌شماری از تنگه‌ها به دلایلی نظیر تعداد کشتی‌های عبوری، اهمیت اقتصادی، نظامی و سیاسی برای چندین کشور و گاه برای تمام جهان، تنگه های استراتیژیک محسوب می گردد.

تنگه‌ی هرمز از دیرباز به دلیل آنکه تنها راه ورود به خلیج فارس و تنها راه دسترسی دریایی به کشورهای منطقه بوده، برای امپراتوری‌ها و کشورهای استعمارگر و طبعآ برای کشورهای منطقه اهمیت بسیاری داشته است. اما این اهمیت زمانی به حد فوق‌العاده‌ای رسید که نفت در خلیج فارس کشف شد و تا امروز همین نفت یکی از اصلی‌ترین منابع انرژی جهان و اصلی‌ترین منبع درآمد کشورهای منطقه بوده است.

درست به همین دلیل تنگه‌ی هرمز که خلیج فارس را از طریق دریای عمان به آب‌های آزاد جهان متصل می‌کند، یکی از استراتژیک‌ترین تنگه‌های جهان بوده و اوضاع حاکم بر آن می‌تواند اقتصاد جهان را دستخوش تغییر یا حتی بحران کند.

بر اساس آمارها حدود ۸۸ درصد نفت عربستان، ۹۰ درصد نفت ایران، ۹۸ درصد نفت عراق، ۹۹ درصد نفت امارات متحده عربی و تمام نفت کویت و قطر از تنگه‌ی هرمز به کشورهای دیگر صادر می‌شود و روی‌هم رفته حدود ۹۰ درصد صادرات نفت خلیج فارس، توسط تانکرهای نفتی از این مسیر انجام می‌شود.  اما نفت تنها کالای استراتژیک صادراتی از خلیج فارس نیست، گاز طبیعی نیز بخش مهمی از صادرات از طریق این آبراه را تشکیل می‌دهد. بر اساس آمارها هر ساله ۳۳ میلیارد متر مکعب گاز از ایران و قطر به سایر نقاط جهان به‌ویژه کشورهای آسیایی صادر می‌شود. به همین دلیل است که کوچکترین تنشی در این منطقه که منجر به قطع یا کاهش صادرات منابع انرژی شود تاثیر محسوسی در اقتصاد جهانی خواهد گذاشت. ایران نیز به عنوان کشور ساحلی تنگه هرمز به خوبی از این اهمیت آگاه است و با تکیه بر همین آگاهی از تهدید بستن تنگه هرمز به عنوان اهرمی برای پیشبرد سیاست‌های خود استفاده می‌کند.

تنگه هرمز یکی از مناطق مهم و استراتیژیک برای جمهوری اسلامی ایران تلقی می گردد. تسلط سیاسی و نظامی ایران بر تنگه ای هرمز از یک طرف و وابستگی شدید اقتصادی منطقه و جهان به تجارت دریایی از طریق این تنگه از سوی دیگر، باعث گردیده تا زمام داران جمهوری اسلامی ایران در واکنش به فشار های جهانی به خصوص ایالات متحده موضعگیری های مبنی بر بسته نمودن این تنگه را نماید.

 کارشناسان اقتصادی معتقدند در صورت بسته‌شدن تنگه‌ی هرمز، بازارهای جهانی نفت با کمبود ۲۰ میلیون بشکه‌ای مواجه می‌شوند و احتمال دارد که بهای نفت از مرز بشکه‌ای ۲۵۰ دلار هم بگذرد. چرا که بسته‌شدن تنگه هرمز به معنای توقف صادرات ۹۰ درصد نفت منطقه و توقف معاملات تجاری بسیاری از کشورهای حوزه‌ی خلیج فارس خواهد بود.

اهمیت این تنگه برای جمهوری اسلامی ایران قرار ذیل می باشد:

اول، اهمیت ژیوپلیتیکی

ژئوپلیتیک مطالعه تاثیر جفرافیایی بر سیاست دولت هاست. دولت ها با توجه به ملاحظات جفرافیایی خود سیاست گذاری می کنند. عوامل جغرافیایی متعدد است و یکی از آنها موقعیت جفرافیایی می باشد. موقعیت جفرافیایی کشور ها نقش مهمی در سیاست خارجی آنها دارد. و یکی از این موقعیت های جغرافیایی، قرار گرفتن در کنار تنگه هاست. تنگه ها اهمیت ارتباطی، اقتصادی، نظامی و استراتیژیکی دارند. به همین دلیل از دیرباز مورد توجه قدرت های منطقه و جهانی بوده اند.

تنگه ها از نظر حمل و نقل کالا به ویژه نفت نقش مهمی دارند و بستن آنها منجر به بروز بحران در اقتصاد جهانی خواهد شد. تنگه ها همچنین کوتاه ترین راه برقراری ارتباط بین دو خشکی مجارو شان هستند. تنگه ها در قدرت ملی و سیاست خارجی کشور ها تاثیر گذارند و در استراتیژی نظامی بری و بحری مورد توجه قرار می گیرند. تنگه ها به کشور های مجاور امکان می دهند تا رفت و آمد در آنها را کنترول کنند و به همین دلیل ارزش استراتیژیک دارند.

در میان تنگه های استراتیژیک جهان، تنگه هرمز اهمیت ویژه ای دارد. تنگه هرمز به دلیل عبور نفت کش ها، مهمترین گذرگاه استراتیژیک جهان محسوب می گردیده چون بیش از 40 درصد ترانزیت دریای و نفتی جهان از این تنگه می گذرد. تنگه هرمز یکی از نه آبراه کلیدی جهان است. روزانه در حدود 15 نفت کش از تنگه هرمزعبور می کنند و این نفت کش ها به طور متوسط 4/17 میلیون بشکه نفت را از تنگه هرمز به هند، چین، جاپان، اروپا و امریکا حمل می کند. مقدار نفتی که روزانه از طریق تنگه مالاکا، باب المندب و کانل سوئیز حمل می شود به ترتیب عبارتند از 13، 5/3 و 9/3 میلیون بشکه در روز می باشد و این مسله اهمیت استراتیژیک تنگه هرمز را در مقایسه با تنگه های مذکور نشان می دهد. این تنگه نقش حیاتی برای ایران داشته و در حدود هشتاد درصد تجارت ایران از این تنگه صورت می گیرد. در معادلات و چانه زنی های بین المللی، ایران با درک وابسته گی جهانی به این تنگه همیشه از این آبراه به مثابه اهرم فشار برای تحقوق اهداف خود استفاده نموده است. ایران به ‌ویژه زمانی که در برابر تهدیدهای جدی امنیتی قرار می‌گیرد از «بستن تنگه هرمز» به عنوان اهرم فشار استفاده می‌کند.

دوم، اهمیت ژیو استراتیژیکی

قرار گرفتن جمهوری اسلامی ایران در سواحل شمالی تنگه هرمز باعث افزایش اهمیت استراتیژیکی این کشور در سطح منطقه و جهان گردیده است. این امر باعث گردیده تا ایران کنترول این تنگه استراتیژیک را در اختیار بگیرد.  وابستگی کشور های خلیج فارس و کشور های صنعتی جهان به تنگه هرمز، موجب شده تا ایران در صحنه روابط بین الملل از نقشی مهمی برخوردار شود.

در صورت بروز جنگ میان ایالات متحده و ایران، نقش و اهمیت استراتیژیک تنگه هرمز نمایان می گردد.  ایران برای مقابله با تهدید احتمالی حمله آمریکا سیاست دفاع نامتقارن، یا به بیان دیگر دفاع ضعیف در مقابل قوی را پیش خواهد گرفت. بر اساس این سیاست، با توجه به قدرت بالای نظامی آمریکا در مقابل ایران، رویارویی نظامی میان دو طرف یک درگیری نامتقارن خواهد بود. استراتژی نظامی در جنگ‌های نامتقارن تفاوت‌های فراوانی با جنگ‌های کلاسیک دارد. به این معنی که در برخورد نظامی احتمالی، هدف ایران حمله به خاک آمریکا، مانند آنچه در جنگ‌های کلاسیک روی می‌دهد نیست، بلکه هدف منافع آمریکا در سراسر جهان، به ویژه در خلیج فارس و تنگه هرمز است.

از دید تهران مسدود کردن تنگه هرمز و توقف صادرات نفت و گاز خلیج فارس موثرترین و سریع‌ترین تهدید علیه منافع ایالات متحده است حتی بنا به گفته فرماندهان سپاه پاسداران، بستن تنگه هرمز برای نیروهای نظامی ایران از آب خوردن راحت‌تر است که از طریق آن می‌تواند اقتصاد جهانی را تحت کنترول قرار دهد و هزینه رویارویی نظامی را بالا ببرد.

سوم، اهمیت اقتصادی

اقتصاد ایران با تنگه هرمز پیوند خورده و امروزه سرنوشت اقتصاد ایران را تنگه هرمز تعین می کند. تنگه هرمز شاهرگ اقتصادی ایران است. حدود نود درصد تجارت خارجی ایران از طریق تنگه هرمز صورت می گیرد. تمام نفت ایران از تنگه هرمز صادر می شود. ایران بر خلاف بسیاری از کشور های خلیج فارس فاقد خط لوله انتقال نفت است و از این منظر اقتصاد آن کاملآ به تنگه هرمز وابسته است. به این ترتیب ایران دارای منافع حیاتی در تنگه هرمز می باشد.

تنگه هرمز به لحاظ فراهم نمودن امکانات حمل و نقل دریایی و ارتباط بین خانواده خلیج فارس با خانواده جهانی، در واقع اقتصاد منطقه ای خلیج فارس را به اقتصاد جهانی پیوند می دهد و درپرتو این پیوند، نیاز مشترک کشورهای منطقه خلیج فارس به این تنگه متجلی می شوند. درباره اقتصاد منطقه ای باید گفت که کشورهای منطقه هم در صادرات کالا و نفت و هم در واردات کالا و نیازهای غذایی، رفاهی، صنعتی،  بهداشتی و تسلیحاتی به تنگه هرمز وابسته اند. تحقیقات نشان می دهد که بیشترین رشد در ذخایر گازی جهان، مربوط به دو ناحیه اتحاد شوروی سابق و کشورهای حاشیه خلیج فارس و خاورمیانه بوده است. پس از روسیه، جمهوری اسلامی ایران، قطر، امارات متحده عربی و عربستان، به ترتیب دومین، سومین، چهارمین و پنجمین ذخایر بزرگ گاز را در دنیا در اختیار دارند.

با توجه به اهمیت های ذکر شده دررابطه با ژئوپلتیک منطقه می توان بیان داشت که تنگه هرمز در آینده نیز نقش و اهمیت اقتصادی خود را حفظ خواهد کرد چرا که درصورت هرگونه انسداد دراین تنگه به علت کاهش عرضه نفت و عدم امکان رابطه اقتصادی بحران اوج خواهد گرفت.

چهارم، اهمیت ارتباطی

تنگه هرمز از گذشته به عنوان نقطه عبور ساکنان وصادرات اقتصادی حوزه خلیج فارس به دریای عمان و بالعکس بوده است و تمام قدرت های بزرگ نسبت به این اهمیت خاص توجه زیادی داشته اند.امروزه نقش ارتباطی تنگه هرمز به عنوان یکی از عوامل سازنده هویت ژئوپلتیکی آن همچنان محفوظ باقی مانده است.موقعیت جغرافیایی تنگه هرمز ،سیستم حمل و نقل فلات ایران را با شاهراه ارتباطی شرق و غرب تنگه هرمز عهده دار بوده و از اهمیت ارتباطی خاص برای ایران برخور دار می باشد. امروزه نفت و گاز مورد ضرورت کشور های جهان به ویژه غرب از این آبراه عبور میکند و این امر به اهمیت و نقش ارتباطی آن می افزاید.