جمشید یما امیری

به نظر می‌رسد مواضع تازۀ رهبران ملکی و نظامی پاکستان در قبال افغانستان، نشان‌دهندۀ تغییر در سیاست خارجی اسلام‌آباد در قبال کابل است.

ظاهراً در اسلام‌آباد ارادۀ گشایش فصل آشتی و دوستی به جای فصل دشمنی و خصومت، شکل گرفته است. پاکستان بدین نتیجه رسیده که روابط از هم گسیخته و پرتنش با افغانستان به ویژه روابط درهم و برهم با نیروهای بیرون دولت و سران احزاب جهادی و سیاسی را ترمیم کند.

پاکستان در جریان یک ماه پسین میزبان برخی از چهره‌های مهم سیاسی افغانستان بود. عبدالله عبدالله رییس شورای مصالحه ملی، میررحمن رحمانی، رییس مجلس نمایندگان، گلبدین حکمتیار، رهبر حزب اسلامی، آقای غوریانی سرپرست وزارت تجارت و صنعت و محمد عمر داووزی، نماینده خاص ریاست جمهوری در امور پاکستان، از جملۀ چهره‌هایی بودند که به گونۀ رسمی از اسلام‌آباد دیدار کردند.

در این میان، سفر عبدالله عبدالله به اسلام‌آباد تاریخی بود. وی پس از سال 2008 راهی اسلام آباد شد و با استقبال کم‌نظیر رهبر ملکی و نظامی پاکستان مواجه شد.

برخی منابع هم از سفر عمران خان صدراعظم پاکستان در آیندۀ نزدیک به افغانستان خبر داده‌اند. عمران خان به دعوت رییس جمهور غنی از کابل دیدار می‌کند. اگر این سفر اتفاق بیافتد، عمران خان، به حیث یک چهرۀ شناخته‌شدۀ ورزشی و همچنان به عنوان نخست وزیر پاکستان برای اولین بار کابل را از نزدیک خواهد دید.

طبق گزارش‌ها، در روزهای پیش رو، مشاور ارشد اقتصادی و تجارتی صدراعظم پاکستان که در عرصۀ اقتصاد و توسعه دست راست سران دولت حساب می‌شود، نیز از کابل دیدار خواهد کرد.

پیام رهبران پاکستان

رهبران ملکی و نظامی پاکستان در دیدار با نمایندگان بلندپایۀ افغانستان پیام واحد داشته‌اند:

– روابط میان دو کشور با اشتباهات بزرگی همراه بوده است. باید به فصل دشمنی بی‌معنی میان دو کشور (به ویژه با جبهۀ شمال) نقطه پایان گذاشته شود.

پاکستان بیشتر از هرکشوری از موفقیت روند صلح افغانستان سود خواهد برد. بناً ما هرچه در توان داریم برای موفقیت روند صلح انجام می‌دهیم.

دیگر اسلام‌آباد نگاه دوگانه (ملکی و نظامی) دربارۀ افغانستان ندارد. از اشتباهات گذشته درس گرفته شود.

– حجم روابط تجاری میان دو کشور به طور چشمگیری کاهش یافته و این روابط باید به حالت اول برگردد.

–  افغانستان همانطور که به هند و کشورهای دیگر محصل می‌فرستد، به اسلام‌آباد نیز دانشجو اعزام کند.

– افغانستان باید پایگاه دشمنان پاکستان به خصوص جماعت‌الحرار را در مناطق شرقی ببندد. به گفتۀ آنان، طالبان پاکستانی در مناطق سرحدی به خصوص ولایات کنر، ننگرهار و نورستان افغانستان پایگاه و مراکز نظامی دارند.

نگرانی‌های پاکستان

اوضاع کنونی در افغانستان به ضرر اسلام‌آباد است. کابل از سوی حلقۀ وابسته به هند رهبری می‌شود. نفوذ هند در نهادهای سیاسی، امنیتی و اداری افغانستان به شدت بالا رفته است. ادامۀ قدرت نیروهای وابسته به هند در کابل، برای اسلام‌آباد تحمل‌ناپذیر است.

نیروی نرم هند

در دو دهه‌یی‌که پاکستان سرگرم تربیه، آموزش و تجهیز طالبان بود، هند به‌طور چشمگیری نفوذش را در سطوح مختلف در افغانستان بالا برد. پاکستان به تربیۀ ملیشه‌های تندرو مذهبی روی آورد؛ اما هند در 20 سال اخیر 71 هزار دانشجوی افغان را در مقاطع دکترا، ماستری و لیسانس تربیه کرد. هم‌اکنون 20 هزار دانشجوی افغان در هند درس می‌خواند. هر یک از تربیه‌شدگان نهادهای تحصیلی هند، به حافظ منافع دهلی جدید در افغانستان مبدل شده‌اند. آنان در سطوح مختلف قدرت و دولت در افغانستان نفوذ دارند. این نیروی قابل ملاحظه بشری، قدرت نرم هند در برابر پاکستان است. پاکستان به عمق نفوذ هند پی برده و ادامه وضعیت را فاجعه بار می‌داند.

از دست دادن بازار مصرفی

پاکستان بازار مصرفی‌اش را از دست داده است. بازار افغانستان به طور کامل در کنترل پاکستان بود. اما رییس‌جمهور غنی با چرخش 180 درجه‌یی، اقتصاد وابستۀ افغانستان به پاکستان را تغییر جهت داد. اکنون ایران، چین، هند و آسیای مرکزی به ترتیب بزرگترین شرکای اقتصادی- تجاری افغانستان هستند و جای کالای پاکستانی را اجناس ایرانی، کشورهای آسیای مرکزی و چینی گرفته است. افغانستان بیشترین کالا را از ایران وارد می‌کند و بیشترین کالا را به هند صادر می‌نماید. براساس آنچه مقامات پاکستانی گفته‌اند: حجم تجارت با پاکستان به زیر 3 میلیارد دالر کاهش یافته است. اما نهادهای اقتصادی افغانستان آمار دیگری بیرون می‌دهند. وزارت تجارت افغانستان، سطح روابط تجاری میان دو کشور را زیر دو میلیارد دالر گفته‌‌اند. این درحالی است ‌که در 15 سال حکومت حامد کرزی حجم مبادلات اقتصادی میان دو کشور به بالای 7 میلیارد دالر می‌رسید.

پاکستان به ذخایر، منابع و ظرفیت‌های بالقوۀ اقتصادی- تجارتی آسیای مرکزی چشم دوخته است. دست‌یابی به منابع، انرژی و گسترش دادودستد تجارتی با آسیای مرکزی، در موجودیت بحران امنیتی و نظامی در افغانستان ناممکن است.

تنفر عمومی

با وجود نزدیکی برخی رهبران جهادی و سیاسی به پاکستان، متن جامعۀ افغانستان به‌شدت پاکستان‌ستیز است. پاکستان‌ستیزی ابزار خوبی برای کسب حمایت مردمی و سیاسی است. برخی چهره‌ها با پاکستان‌ستیزی به شهرت و محبوبیت رسیده‌اند. پاکستان به‌عنوان دشمن قسم‌خوردۀ مردم افغاسنتان شناخته می‌شود. حتا طالبان نیز از این‌که یک نیروی وابسته به پاکستان معرفی شوند، می‌شرمند.

پاکستان از نظر جایگاه اجتماعی و سیاسی میدان را به نفع رقبای منطقه‌یی‌اش باخته است.

تهدید امنیت ملی

استفاده از گروه‌های تندرو در سیاست خارجی بخشی از راهبرد اسلام‌آباد در چهار دهۀ اخیر بود. رد پای اسلام‌آباد در پشت همه سازمان‌های افراطی مذهبی دیده می‌شد. تماس و همسویی با گروه‌های تندرو نه تنها کشورهای منطقه را نا آرام و به دردسر انداخت، بل خود پاکستان را به کانون درگیری‌های فرقه‌یی- مذهبی تبدیل کرد. اکنون، افراطیت و گروه‌های تند رو مذهبی امنیت ملی پاکستان را به مخاطره انداخته است.

به نظر می‌رسد اسلام‌آباد تصمیم گرفته که به فصل استفاده از رادیکالیزم و تندروی در سیاست خارجی، پایان دهد.

پاکستان؛ پروژۀ صلح به جای پروژۀ جنگ

پاکستان آن‌چه را از طریق جنگ در افغانستان به دست نیاورد، می‌خواهد از طریق صلح به دست آورد. پاکستان بیشترین تلاش را در راستای موفقیت روند صلح افغانستان انجام داده است؛ زیرا پروژۀ جنگ اسلام‌آباد در کابل به پروژۀ صلح تبدیل شده است. با فراگیرشدن روابط منطقه‌یی- جهانی طالبان، پاکستان با هراس از دست دادن این گروه، تحریک طالبان را به امریکا فروخت.

پاکستان بدین باور است که تداوم وضعیت فعلی در افغانستان به سود هند است. هند جنگ با پاکستان را به دور از مرزهایش در افغانستان دنبال می‌کند. این جنگ هم میزان خطرش به هند کم است و هم هزینه‌اش. پاکستان در جغرافیای دورتری سرگرم نبرد با هند است. از این رو، پاکستان تلاش دارد که پروسۀ صلح افغانستان به نتیجه برسد تا از یک‌سو از امریکا امتیاز به دست آورد و از سوی دیگر، جلو برنامه‌های پیشروانۀ هند را بگیرید.

کار روی فرمول سیاسی برای افغانستان

اکنون اسلام‌آباد در کنار ایالات متحده امریکا روی فرمول نظام سیاسی آینده افغانستان کار می‌کند. براساس این فرمول، یک نظام شبه‌امارت در کابل شکل خواهد گرفت. شبیه آنچه در همسایگی افغانستان (ایران) حاکم است. اما پاکستان قطعاً در پی ایجاد رژیم یک دست و انحصاری در کابل نیست. حتا پاکستان در پاسخ به درخواست طالبان برای حمایت از احیای امارت اسلامی مخالفت کرده است. پاکستان تلاش دارد که طالبان+ گروه‌های جهادی غیرپشتون نظام آیندۀ افغانستان را شکل دهند. برخی رهبران اتحاد شمال از جمله صلاح‌الدین ربانی رهبر جمعیت اسلامی، گلبدین حکمتیار رهبر حزب اسلامی و کریم خلیلی رهبر حزب وحدت اسلامی با میانجیگیری پاکستان در ائتلاف با طالبان در پی شکل دهی نظام آینده هستند.

دو خواست مشخص پاکستان

پاکستان دو مطالبه دارد:

– یک حکومت متمرکز یک‌دست و قومی در کابل شکل نگیرد که به دردسر تازه به اسلام‌آباد تبدیل شود. حکومت یک دست قومی می‌تواند به متحد «جنبش تحفظ پشتون‌ها» و بلوچ‌ها تبدیل شود و امنیت ملی پاکستان را بیشتر از پیش به مخاطره اندازد.

– سیاست خارجی کابل در قبال دهلی در مشوره و همسویی با اسلام‌آباد تعیین شود.

با درنظرداشت حوادث و تحولاتی‌که در پیش است، تحقق چنین خواستی دور از انتظار نیست.

نتیجه‌گیری

نگاه تازۀ اسلام‌آباد به کابل، ریشه در پیروزی این کشور در میدان افغانستان دارد.

اسلام‌آباد 20 سال فشار، تهدید و انزوای بین‌المللی را تحمل کرد، سر انجام جامعۀ بین‌المللی را وادار به تمکین به مطالبات و خواست‌هایش نمود. چه مذاکرات صلح افغانستان به نتیجه برسد و چه نرسد، پیروزی اسلام‌آباد در افغانستان تسجیل شده است. 

نقش اسلام‌آباد در دو طرف منازعه برجسته شده است. طالبان نیروی نزدیک و همسو با اسلام‌آباد است. در جبهۀ سیاسی نزدیک به دولت نیز اسلام‌آباد دست بلند دارد. اسلام‌آباد با دعوت رهبران سیاسی افغانستان تلاش می‌ورزد آخر برنامه‌هایش را اجرایی سازد. 

اسلام‌آباد با تعیین صادق‌‌خان به عنوان نمایندۀ ویژۀ در امور افغانستان و گماشتن احمدخان به حیث سفیر جدید در کابل، سیاست فعال و پویای خویش را تسریع بخشیده است.

رقبای منطقه‌یی اسلام‌آباد نیز تلاش‌های‌شان را افزایش بخشیده‌اند. اما به نظر می‌رسد عنان کار از دست‌شان رفته است.