مطهره امیری

15 اگست نقطۀ عطف در تاریخ معاصر افغانستان بود. سال 2021، سال خونین، پرحاشیه و پر از درگیری؛ سال شکست و بیرون‌شدن امریکا از افغانستان، پیروزی طالبان، هرج و مرج، آوارگی، قحطی و گرسنگی افغان‌ها.

در این سال، تاریخ معاصر افغانستان از نو رقم خورد. امریکا پس از 20 سال جنگ با تروریزم و طالبان از افغانستان بیرون شد و طالبان پس از 20 سال مقاومت و مبارزه علیه امریکا و متحدانش به پیروزی رسید. دولت مورد حمایت غرب در کابل فروپاشید و دست‌آوردهای مشترک افغان‌ها و جامعۀ جهانی، از جمله قانون اساسی مدرن، حقوق زنان، آزادی بیان، رسانه‌های آزاد، جامعه مدنی و مردم‌سالاری نوپا از دست رفت.

 

به باور بسیاری‌ها، پیروزی طالبان در 29 فبروری 2020 رقم خورد؛ هنگامی‌که ایالات متحده امریکا در دوحه با این گروه پیمان بست و متعهد به خروج از افغانستان شد. چنانچه سران دولت پیشین 29 فبروری 2020 را تاریخ مرگ جمهوریت اعلام کردند.

در 29 فبروری، دبیرکل ناتو و وزیر دفاع امریکا در سفر به کابل اعلامیۀ مشترکی را با دولت افغانستان امضا کردند و باردیگر به حمایت از نیروهای افغان در جنگ با تروریزم تعهد سپردند.

توافق صلح دوحه، به‌آتش‌بس میان امریکا و طالبان و همچنان رهایی هفت هزار زندانی طالبان انجامید. یکی از بندهای اساسی توافق دوحه، تسریع مذاکرات بین الافغانی بود؛ اما دو طرف درگیر علاقه‌یی به پیشرفت مذاکرات و به نتیجه رسیدن آن نداشتند.

پس از ماه‌ها تأخیر، نخستین دور مذاکرات «تاریخی» بین‌الافغانی 12 سپتمبر در دوحه پایتخت قطر با حضور وزرای خارجۀ امریکا و قطر برگزار شد.

اشرف‌غنی تا آخر در برابر برنامۀ صلح امریکا ایستاد و به فشارهای داخلی هم تن نداد. او بارها گفت که روند صلح طولانی است و نیاز به حوصله‌مندی و تدبیر دارد. او در نشست ژینوا گفت که تأمین صلح پایدار کار پنج ساله است. رییس‌جمهور پیشین بدین باور بود که نتیجۀ مذاکرات میان افغان‌ها به ادارۀ موقت می‌انجامد که در نتیجه به دوران حاکمیت آنان نقطۀ پایان گذاشته خواهد شد.

زلمی خلیلزاد فرستادۀ ویژۀ امریکا برای صلح افغانستان پس از بن‌بست طولانی در مذاکرات دوحه، مسودۀ موافقت‌نامۀ صلح را با طالبان را با رهبران سیاسی شریک ساخت. خلیل‌زاد از طرف‌ها خواست دیدگاه‌های‌شان را دربارۀ طرح غیررسمی امریکا در میان بگذارند. 50 آدرس و جریان سیاسی ملاحظات‌شان را با شورای عالی مصالحه شریک ساختند.

نخستین کسی که از طرح امریکا حمایت کرد، میرررحمن رحمانی رییس مجلس نماینده‌گان بود. حمایت رحمانی از حکومت موقت واکنش‌های گسترده‌یی را در داخل و بیرون به همراه داشت. حامد کرزی رییس‌جمهور سابق نیز از حکومت موقت حمایت کرد. صلاح‌الدین ربانی، عطا محمد نور و اسماعیل‌خان از رهبران حزب جمعیت اسلامی، از حکومت موقت پشتیبانی کردند.

نخست‌وزیر پاکستان، راه‌حل پایان بحران را ایجاد حکومت موقت دانست. نماینده ویژۀ روسیه نیز، از برپایی حکومت موقت حمایت کرد. اما نماینده ویژه اتحادیه اروپا بر حفظ قانون اساسی و حفظ دست‌آوردهای دو دهۀ اخیر تأکید ورزید. سران دولت با طرح حکومت موقت و انتقالی مخالفت ورزیدند.

طالبان برخلاف موافقت‌نامۀ دوحه، حملات بر مراکز شهرها و ولسوالی‌ها را آغاز کردند. جغرافیای بیشتری به کنترل این گروه در آمد.

اشرف‌‌غنی در اوج درگیری با طالبان، 19 مارچ مسعود اندرابی وزیر داخله را برکنار کرد. عبدالله عبدالله با نشر اعلامیه‌یی با برکناری اندرابی مخالفت ورزید. اندرابی به تازگی با رأی قاطع مجلس وزیر داخله شده بود.

سفارت امریکا در کابل نامۀ تند و غیرمعمول انتونی بلینکن به رهبران افغانستان را بیرون داد که در آن از تصمیم کشورش برای خروج تا اول ماه می سخن گفته و هشدار داده بود که عدم حصول توافق سیاسی به برگشت افغانستان به دهۀ 90 می‌انجامد. نامه واکنش برانگیز شد. امرالله صالح گفت که طرح آمرانه و نسخۀ انحلال نظام و قانون اساسی را نمی‌پذیرند.

15 اپریل، وزیر خارجۀ امریکا برای اتمام حجت با رهبران جمهوریت، به کابل آمد. مسوول سیاست خارجی امریکا پیام روشن داشت: از مخالفت با روند صلح دست بردارید. با طالبان کنار بیایید. خروج نیروهای امریکایی از افغانستان قطعی است.

اشرف‌غنی پس از دیدار با انتونی بلینکن گفت که قابلیت دفاع مستقلانه را دارند و در روند خروج امریکا همکاری می‌کنند. 16 مارچ، هیأت بلندپایۀ جموریت برای دیدار با طالبان عازم مسکو شدند. عباس استانکزی، نماینده طالبان در مسکو از اشرف‌غنی خواست کنار برود. او گفت که فرصت صلح گذشته است.

درحالی‌که طالبان سرگرم مانور منطقه‌یی بودند، رییس جمهور غنی با دو همسایۀ تأثیر گذار درگیر بود. 24 مارچ، غنی بند کمال خان را در همسایگی ایران افتتاح کرد. رییس‌جمهور افغانستان خطاب به همسایۀ غربی گفت: دیگر آب مفتی در کار نیست، آب در بدل نفت! پیشتر در نشست شانگهای، اشرف‌غنی با عمران خان نخست وزیر پاکستان درگیر شده بود.

کابل سرگرم کار روی توافق سیاسی با طالبان بود. هیأتی به ریاست محمد یونس قانونی، عضو کمیتۀ رهبری شورای عالی مصالحه، پس از گفت‌وگوهای فشرده و پرتنش، طرح جمهوریت برای مذاکرات استانبول را نهایی ساخت. پیشکش انتخابات زودهنگام، طرح «دولت انتقالی صلح» و ایجاد نظام صدارتی از بندهای کلیدی طرح شورای مصالحه بود. اما با وجود تلاش بی‌وقفۀ انقره، نشست استانبول به‌دلیل مخالفت طالبان برگزار نشد.

در آستانۀ دور دوم مذاکرات دوحه، طالبان ده‌ها نیروی کارکشتۀ کامندو را پس از دستگیری در فاریاب به رگبار بستند. فرزند جنرال ظاهر عظیمی در میان قربانیان بود. این رویداد کابل را در ماتم فرو برد.

حکومت برای دفع حملات طالبان، احیای روحیۀ از دست رفتۀ قوای مسلح و قدرت نمایی در میز مذاکرات، جنرال بسم‌الله محمدی از چهره‌های برجستۀ نظامی را به وزارت دفاع معرفی کرد. محمدی بعدها گفت وقتی به وزارت رفتم ارتش عملا فروپاشیده بود.

در جریان مذاکرات بین‌الافغانی، جامعۀ اطلاعاتی امریکا در گزارشی اعلام کرد که با خروج نیروهای امریکایی، کابل شش ماه دوام نمی‌آورد. اما غنی گفت که بادآورده نیست و تا آخر می‌ایستد.

اشرف‌غنی پس از تلاش فراوان موفق شد به‌دیدار جوبایدن رییس‌جمهور دموکرات امریکا به‌کاخ سفید برود. واشنگتن از رقیب انتخاباتی وی عبدالله عبدالله رییس شورای عالی مصالحه نیز دعوت کرد. اشرف‌غنی و عبدالله با فهرستی از مطالبات راهی امریکا شدند. تعویق خروج نیروهای امریکایی تا مشخص‌شدن مذاکرات بین‌الافغانی، تجهیز و تسلیح نیروی هوایی و کمک به‌نیروهای افغان در حملات هوایی بر مواضع طالبان، از خواست‌های مشخص کابل بود. بایدن به هیچ یک از مطالبات کابل پاسخ روشن نداد. کاخ سفید از کابل خواست که صلح را اولویت دهد.

20 جولای ارگ ریاست جمهوری در هنگام ادای نماز عید از ناحیۀ چهارم شهر کابل آماج حملات راکتی قرار گرفت. حمله بر قلب قدرت در کابل، گواه شکست اطلاعاتی – امنیتی حکومت بود.

 اشرف‌غنی جلسه فوق‌العادۀ شورای ملی را فراخواند و به‌طالبان خط و نشان کشید. او گفت که ظرف شش ماه کمر طالب را می‌شکند! آقای غنی گفت که آن‌ها به این نتیجه رسیده‌اند که طالبان هیچ اعتقادی به صلح پایدار و عادلانه ندارند.

با تشدید جنگ در شهرها و پیش روی طالبان، شب هنگام هزاران‌تن در کابل، هرات و شماری از شهرهای دیگر با صدای «الله اکبر» مخالف‌شان را با طالبان ابراز داشتند. این اعتراض از قیام تاریخی هرات الهام گرفته بود.

9 اگست، هیأت عالی‌رتبۀ جمهوریت به ریاست رییس شورای صلح برای گفت‎وگو با طالبان به دوحه رفت. مذاکرات دو طرف نتیجه‌یی نداشت. عبدالله عبدالله پس از برگشت در کابل گفت که طالبان ارادۀ صلح و توافق با دولت ندارند.

طالبان توانستند یکی پی دیگر مراکز ولایات نیمروز، غور، فراه، غزنی، هلمند، کندهار، فاریاب، کندز، تخار و بغلان را به دست آورند.

12 اگست، طالبان توانستند هرات بزرگترین شهر پس از پایتخت را تصرف کنند. اسماعیل‌خان، رهبر جهادی حوزۀ غرب برای بار دوم به اسارت طالبان در آمد. همراه با او والی، معاون ارشد وزارت داخله، رییس امنیت و فرمانده پولیس هرات نیز دستگیر شدند. سربازان از فرار مقامات محلی جلوگیری کردند.

14 اگست، مزارشریف بزرگترین شهر شمال افغانستان، پس از نبردهای سخت و مقاومت مشترک عطامحمد نور، عبدالرشید دوستم و محمد محقق، به کنترل طالبان درآمد. دوستم و نور به ترمز فرار کردند.

به‌دنبال سقوط کلان‌شهرها، کابل شاهد ازدحام بی‌پیشینه بود. در هفته‌های پسین، صدها هزارتن از ولایات جنگ‌زده به پایتخت فرار کرده بودند. پارک‌ها، مساجد و مکاتب پر از بیجاشده‌گان بود. مقامات امنیتی در جلسات دولتی از کنترل اوضاع در کابل ابراز ناتوانی کردند.

14 اگست، در کابل شایعۀ فرار اشرف‌غنی پخش شده است. اما اشرف‌غنی رییس‌جمهور در جلسۀ کمیتۀ رهبری شورای مصالحه می‌گوید که تا آخرین لحظه می‌ایستد. اما شماری از مقامات دولتی پیشاپیش امید را از دست داده و کابل را به مقصد کشورهای همسایه و منطقه ترک کردند.

در ولایات مرکزی و مشرقی هیچ مقاومتی در برابر طالبان صورت نگرفت. ولایات اطراف کابل از جمله ننگرهار، میدان وردک، پروان و کاپیسا در یک چشم به هم زدن سقوط کردند.

15 اگست، در ارگ سراسیمگی حاکم است. تیم امنیتی و سیاسی ریاست‌جمهوری سرگرم ترتیبات فرار است. اما جمعی از رهبران سیاسی آمادۀ سفر به دوحه می‌شوند که آخرین شانس توافق سیاسی و انتقال مسالمت‌آمیز قدرت به طالبان را بیازمایند. اما لحظاتی بعد داکتر عبدالله اعلام می‌کند که «اشرف‌غنی رییس‌جمهور پیشین» از کشور فرار کرده است. با فرار اشرف‌غنی، برنامۀ تدویر لویه جرگه و انتقال مسالمت آمیز قدرت در کابل ناکام می‌شود.

اشرف‌غنی از کابل به‌ترمز و یک روز پستر به ابوظبی رفته است. مقامات دولتی سراسیمه و دست پاچه به میدان می‌روند.  هواپیماهای ارتش کابل را به مقصد شمال ترک کردند. احمد مسعود نیز از فرودگاه کابل به پنجشیر رفت. امرالله صالح دو روز پیشتر به پنجشر فرار کرده است.

در 15 اگست، قوای مسلح افغانستان متلاشی گردید؛ فصل قانون اساسی 2003 بسته شد؛ نهادهای خدمات ملکی؛ پارلمان و قوۀ قضائیه فروپاشید.  طالبان پس از 20 سال مبارزه و مقاومت به پیروزی رسیدند و وارد کاخ ریاست‌جمهوری شدند.

دزدان مسلح با استفاده از خلاء پیش آمده دست به‌کار شده و برخی اداره‌های دولتی و خانه‌های شهروندان کابل را تاراج کردند. حامد کرزی، رییس‌جمهور پیشین، برای کنترل وضعیت، از طالبان خواست وارد کابل شوند.

کشورها در عملیات تخلیه، دیپلومات‌ها و نمایندگان‌شان را از کابل بیرون کردند. ایالات متحدۀ امریکا بیش از 124 هزار همکار افغان خود را از کابل خارج ساخت. هزاران تن از مأموران دولت، همکاران نیروهای خارجی و افغان‌های عادی از کابل و ولایات به فرودگاه کابل هجوم آوردند.

مقاومت در برابر طالبان در پنجشیر ادامه یافت. احمد مسعود و امرالله صالح رهبری جبهه را برعهده داشتند.

17 اگست، ذبیح‌الله مجاهد سخنگوی طالبان برای نخستین‌بار در مرکز رسانه‌های حکومت در پرده ظاهر شد و اعلام عفو عمومی کرد.

26 اگست، در جریان عملیات تخلیه در فرودگاه کابل، انفجاری به وقوع پیوست. علاوه بر 13 سرباز امریکایی، بیش 100 کشته و 150 زخمی برجا گذاشت. ایالات متحده در واکنش به این حمله 10 عضو یک خانواده را به‌ظن سازمان‌دهی این رویداد و عضویت در گروه داعش در بمباران هوایی نابود ساختند. ارتش امریکا بعدها اعتراف کرد که حمله در نتیجه اطلاعات نادرست صورت گرفته.

جوبایدن رییس‌جمهور ایالات متحده امریکا، رویداد فرودگاه کابل را یک تراتژیدی خواند و اعلام کرد که عملیات تخلیه 31 اگست به‌پایان می‌رسد. طالبان با آتش‌باری سراسری از این «پیروزی» تجلیل کردند.

4 سپتمبر، رییس آی‌اس‌ای به کابل آمد و در پایتخت با لبخندی معنادار پیروزی بزرگ در افغانستان را جشن گرفت.

6 سپتمبر، پنجشیر پس از جنگ کوتاه سقوط کرد. احمدمسعود و امرالله صالح به‌تاجیکستان رفتند. فهیم دشتی سخنگوی جبهه، بهلول بهیج و جمعی از فرماندهان مقاومت جان باختند. ده‌ها نیروی طالبان نیز در پنجشیر کشته شدند. اما راز سقوط پنجشیر هنوز مستور است.

7 سپتمبر، سخنگوی طالبان در یک نشست خبری کابینۀ موقت این گروه را اعلام کرد. برخلاف انتظار جامعه جهانی، اعضای کابینۀ موقت امارت اسلامی همه مربوط گروه طالبان است و در آن هیچ زنی حضور ندارد. زنان از کار در دولت منع شدند، حضور دختران در دانشگاه‌ها و مکاتب ممنوع شد. جامعۀ جهانی از کابینۀ گروهی طالبان و ممنوعیت زنان از کار و دختران از تحصیل ابراز تأسف کرد.

ایالات متحده امریکا بیش از 9 میلیارد دارایی بانک مرکزی افغانستان را مسدود ساخت. هیچ کشوری حاضر به رسمیت‌شناسی طالبان نشده است.

وزرای خارجۀ پاکستان، قطر، ترکمنستان، ازبکستان و چین یکی پی دیگر به کابل آمدند.حملات هدفمند بر جامعۀ اهل تشیع در کابل و ولایات ادامه یافت. به تاریخ 8 و 16 اکتبر، داعش دو مسجد شیعه‌ها را در کندز و کندهار آماج قرار داده و بیش از 100 نفر را به قتل رساندند.

 2 نومبر، در حملۀ داعش بر شفاخانۀ چهارصد بستر علاوه بر یک عضو کلیدی طالبان چند تن دیگر کشته شدند. زنان اما تسلیم نشدند و بارها پس از پیروزی طالبان بارها به خیابان‌ها ریختند و برای حقوق شان دادخواهی کردند. آنان خواهان حق آموزش، کار و فعالیت سیاسی و اجتماعی هستند.

با پیروزی طالبان در افغانستان، بحران بشری در افغانستان تشدید گردید. سازمان ملل متحد گفته که 23 میلیون افغان فوراً به کمک نیاز دارند.

طالبان یکسال پس از پیروزی، در برابر مطالبات جامعۀ بین‌المللی کوتاه نیامدند. جامعۀ جهانی خواهان تشکیل حکومت فراگیر ملی، به رسمیت‌شناسی حقوق زنان و اقوام و مذاهب افغانستان است. اما طالبان می‌گویند که دولت آنها فراگیر است و اعضای «فاسد» دولت پیشین در کابینۀ آنها جای ندارند.