عبدالبشير فكرت

از دید فلسفی در این زمینه علی‌الاصول دو دیدگاه وجود دارد: یکم اینکه زمان آغاز دارد، و دیدگاه دوم دایر بر عدم تناهی زمان ماضي استوار است. نظریّه‌ی دوم که ظاهراً استفن هاوکینگ نیز جانب‌دار آنست، بر این استدلال استوار است که: آغاز هر چیزی (Thing) مسبوق بر زمان است. وقتی چیزی آغاز می‌شود، پیش‌تر از آن «زمانی» موجود است. اگر چنانکه فرض را بر حدوث (آغازِ) زمان گذشته بگذاریم، لازمه‌اش آنست که  «زمان» در خلایی آغاز شده است، که تهی از زمان بوده است. این در حالی‌ست که هیچ حادثه‌یی در خلاء(غیاب زمان) رخ نمی‌دهد، کمااینکه، فیلسوفان اسلامی نیز گفته‌اند: «کل حادثٍ مسبوق بمادة و مدة». از این‌رو، پیش از آغاز زمان بایستی زمانی وجود داشته باشد و این خود دلیلی‌است بر عدم تناهی(Infinity) زمانِ ماضی. همین نگرش به زمان است که مبنای بحث قِدم عالم در فلسفه‌ی اسلامی قرار گرفته است.

نظریه‌ی اول ناظر بر تناهیِ زمان گذشته است. بر پایه‌ی این نگاه، تمایز واضحی میان حدوث زمان و حدوث أشياء در زمان وجود دارد. حدوث زمان که در واقع همان تناهی زمان ماضی است، به معنای آنست که لحظه‌یی وجود داشته است که مقدم بر آن لحظه‌یی نبوده است. در معنایی دیگر، تناهی زمان گذشته آنست که چیزی در پیش‌ترین لحظه‌ی زمانی واقع شده است، کمااینکه، هر لحظه‌ی(Moment) دیگری مؤخر از آنست. اشکال کرده‌اند که آن اولی‌ترین لحظه‌ی زمانی خود متشکل از واحد‌های کوچکتر دیگری است و آن واحدها خود متشکل از اجزای کوچکتر و کوچکتر. از این بابت، زمان ماضي نامتناهی است. در پاسخ این اشکال گفته می‌شود که، تشکل لحظه‌ی نخستین از اجزای کوچک‌تر زمانی نمی‌تواند ایده‌ی تناهی زمانِ گذشته را به چالش بگشد. کمااینکه، ما در زنده‌گی متعارف و معمولی خود فی‌المثل سال نو داریم و تشکل آن از واحدهای کوچکتری مانند: ماه، هفته، روز، ساعت، دقیقه، ثانیه، آن و… باعث نمی‌شود که آن سال را سال نو یا سال نخست ندانیم.