جمشید یما امیری، روزنامه‌نگار و صابر ابراهیمی، پژوهشگر روابط بین‌الملل

پس از فروپاشی نظام جمهوری در افغانستان در ماه آگست سال گذشته، موج تازه‌ای از مهاجرت به کشورهای منطقه و جهان آغاز شد. صدها هزار تن به خاطر ناامنی، ترس از انتقام‌گیری و بحران اقتصادی ناشی از فروپاشی نهادها و ساختارهای دولتی، تصمیم به ترک کشور گرفتند. برخلاف وعده «عفو عمومی»، نیروهای سابق امنیتی، قضات و سارنوالان و قراردادی‌های نیروهای خارجی هدف انتقام‌گیری قرار گرفتند. سازمان ملل گفته است که بیش از ۱۰۰ تن از نیروهای سابق امنیتی در چند ماه اخیر کشته شدند. همچنان اعتراضات مسالمت‌آمیز و مدنی زنان سرکوب و معترضان پیشتاز بازداشت شدند. برخی از روزنامه‌نگاران نیز به دلایل نامعلوم بازداشت و شکنجه شدند.

با فروپاشی سیاسی و اقتصادی، ناامیدی کلان عمومی به میان آمده است. کم‌تر کسی را می‌توان یافت که قصد بیرون شدن از کشور و پناهنده شدن در کشورهای منطقه و جهان را نداشته باشد. برای میلیون‌ها تن کشورشان به یک زندان باز می‌ماند. طبق آخرین نظرپرسی گالوپ (Gallup)، اکثریت افغانستانی‌ها گفته‌اند که اگر فرصت دست دهد، کشورشان را برای همیشه ترک خواهند کرد. در حال حاضر ۲٫۲ میلیون مهاجر در سازمان پناهنده‌گی جهان در پاکستان و ایران ثبت شده‌اند؛ اما شمار واقعی مهاجران به مراتب بالاتر از این رقم است.

موج شکل گرفته را زمانی می‌توان به خوبی درک کرد که به دفتر پاسپورت در کابل و ولایات و همچنان دفترهای توزیع شناس‌نامه و نکاح‌خط در کابل مراجعه کرد. به گفته رییس پاسپورت، تقریباً «هر افغان در پی گرفتن پاسپورت هستند». مردم حتا با قرض و وام تلاش می‌کنند، پاسپورت به دست آورند. حاکمان فعلی موج تازه را به خوبی درک کرده و روند صدور پاسپورت را نهایت دشوار ساخته‌اند. همچنان، به دلیل فرار کارمندان مسلکی، ظرفیت اداره پاسپورت نیز بسیار پایین آمده است. پیش از این افغانستانی‌ها طی دو الی سه روز قادر به گرفتن پاسپورت بودند؛ اکنون در قدم اول امکان گرفتن پاسپورت وجود ندارد و اگر این امکان میسر هم شود، یک یا دو ماه طول خواهد کشید. مسوولان از یک ماه به این‌سو به بهانه تهدیدهای امنیتی دروازه ریاست پاسپورت کابل را به روی مردم بسته‌اند. ریاست پاسپورت ماه پیش شاهد انفجار مهیب بود که در آن گروه داعش متقاضیان را که منتظر دریافت پاسپورت بودند، هدف قرار داد. مسوولان و نیروهای کنونی از متقاضیان اصلی پاسپورت هستند. دفترهای ولایتی پاسپورت اولویت را به اعضای حکومت کنونی می‌دهند. برخی منابع می‌گویند که احتمالاً اعضای القاعده و داعش نیز پاسپورت افغانستان را به دست آورده باشند.

همزمان با سقوط افغانستان، کشورها با درک شکل‌گیری موج مهاجرت، تدابیر پیش‌‌گیرانه را برای کنترل وضعیت به دست گرفتند. اکثر کشورها از ترس مهاجرت کتله‌ای و در پی آن احتمال نفوذ گروه‌های تروریستی و عناصر مربوط به مافیای مواد مخدر و باندهای تبهکار، خدمات کنسولی‌شان را در کابل و سایر شهرها متوقف ساخته و مرزهای مشترک‌شان را با افغانستان کاملاً بسته‌اند.

در کابل، به استثنای روسیه، چین، ایران، پاکستان، اوزبیکستان، ترکمنستان، قزاقستان، قطر و ترکیه، همه کشورها سفارت‌‌خانه‌های‌‌شان را قفل زدند و این شهر را به مقصد دوحه و یا کشورهای‌شان ترک کردند. به استثنای سفارت‌های پاکستان و ایران، تمام کشورها خدمات کنسولی خود را در کابل متوقف ساختند.

در ۲۰ سال پسین، افغانستانی‌ها بیش‌ترین سفر کاری و سیاحتی را به کشورهای هند، ایران، پاکستان، ترکیه، تاجیکستان، اوزبیکستان و امارات متحده عربی داشته‌اند. بخش کلان سرمایه‌گذاری بازرگانان و مقامات پیشین دولت افغانستان، نیز در همین کشورها بوده است. اما با فروپاشی نظام جمهوری، هند از نخستین کشورهایی بود که سفارتش را در کابل بست و صدور ویزا به مردم افغانستان را کاملاً متوقف ساخت. هزاران دانشجوی افغانستانی که در دانشگاه‌های هند درس می‌خواندند، به دلیل نداشتن ویزا بی‌سرنوشت در کابل به سر می‌برند. هند در دو دهه اخیر، مقصد اول سفر و سیاحت مردم افغانستان بود. هند در حالی دروازه سفارت خویش را در کابل قفل زد که صدها قطعه پاسپورت منتظر ویزا در داخل سفارت گیر ماند.

کشورهای آسیای مرکزی (تاجیکستان، اوزبیکستان، ترکمنستان و قزاقستان) بیش از همه از وضعیت افغانستان نگران و متأثر بودند. این کشورها که در دوره حکومت محمداشرف غنی مراودات تجاری و ترانزیتی با افغانستان را چند برابر ساخته بودند، اکنون مرزهای‌شان را قفل زده و پروسه صدور ویزا -حتا ویزای تجارتی- را متوقف ساخته‌اند. آسیای مرکزی برنامه روشن در قبال وضعیت پیش آمده و تعامل با حاکمان فعلی ندارد.

ترکیه به عنوان یکی از کشورهای محبوب در افغانستان، به طور کامل خدمات کنسولی و صدور ویزا را متوقف ساخته است. هم‌اکنون هزاران مهاجر افغانستانی در ترکیه حضور دارند. در روزهای پسین، این کشور روند اخراج مهاجران غیرقانونی را آغاز کرده است. اخیراً چند صد مهاجر غیرقانونی از استانبول به کابل برگردانده شدند. ترکیه و قطر نیز برای مدیریت جنبه‌های عملیاتی میدان هوایی بین‌المللی کابل با حاکمان فعلی گفت‌وگو کرده‌اند. احتمال می‌رود، مدیریت و امنیت بزرگ‌ترین میدان هوایی افغانستان به دوحه و انقره سپرده شود.

پاکستان با وجود این‌که خدمات کنسولی خود را ادامه داد؛ اما روند صدور ویزا را نهایت دشوار و زمان‌بر ساخت؛ پروسه‌ای که قبلاً یک هفته زمان می‌گرفت، اکنون سه تا چهار ماه را دربرمی‌گیرد. شرکت هوایی پاکستان (PIA) با استفاده از میدان بی‌رقیب، قیمت تکت‌های کابل – اسلام‌آباد را چند برابر ساخت. تکت کابل – اسلام‌آباد که پیش‌تر ۲۰۰ دالر امریکایی بود، تا ۲۵۰۰ دالر افزایش یافت؛ اقدامی که حتا واکنش حاکمی فعلی را برانگیخت و پروازهای شرکت هوایی پاکستان برای مدتی متوقف شد. اکنون قیمت تکت‌ کابل – اسلام‌آباد کاهش یافته است.

امارات متحده عربی همچنان سفارتش را در کابل مسدود ساخت. این کشور خدمات کنسولی و صدور ویزا به اتباع افغانستان را در سراسر جهان متوقف ساخته است. این مسأله روی سرمایه‌گذاری و تجارت صدها تاجر و سرمایه‌گذار افغانستانی در شهر دبی تأثیر مخربی برجا گذاشته است. امارات متحده تمام پروازهایش به کابل را نیز متوقف کرد. در آغاز، بحران ناشی از پاندمی کرونا را بهانه آورد؛ اما بعداً مشخص شد که به دلایل امنیتی روابط خود را با افغانستان کاملاً به حالت تعلیق درآورده است. هم‌اکنون امارات میزبان رییس جمهور پیشین و برخی دیگر از مقامات بلندپایه دولت پیشین افغانستان است.

ایران مرزهایش را با افغانستان باز نگه داشت و علاوه بر هزاران تن از مقامات پیشین امنیتی و دولتی و فرماندهان سابق جهادی، ده‌ها هزار تن از متقاضیان کار و خانواده‌های نادار را به گونه قانونی و غیرقانونی پذیرفت. (بر بنیاد آمارهای غیررسمی، در شش ماه پسین، بیش از یک میلیون تن به ایران مهاجرت کرده‌اند.) اما جمهوری اسلامی ایران، مانند پاکستان و سایر کشورها، تلاش دارد که از میزبانی مهاجران در سطح بین‌المللی امتیازگیری کند. وزیر خارجه این کشور هشدار داد که ایران به تنهایی قادر به مهار موج مهاجران نیست.

پس از تازه شدن اختلاف کابل – تهران بر سر آب دریای هلمند، ایران به طور گسترده در پی رد مرز کردن مهاجران افغانستانی بوده است. طبق گزارش‌ها، روزانه صدها تن از مرزهای اسلام‌قلعه و تورغندی به افغانستان برگردانده می‌شوند. نیروهای انتظامی ایران با مهاجران برخورد زشت و ناپسند دارند. ویدیو‌هایی که در اجتماعی منتشر شده است، نشان می‌دهد که نیروهای انتظامی جمهوری اسلامی، مهاجران را لت‌وکوب می‌کنند و دشنام می‌دهند. اما با آن هم، روزانه هزاران تن در عقب سفارت ایران در کابل در پی دریافت ویزای این کشور هستند.

کشورهای امریکای شمالی و اروپایی سخت‌ترین رژیم ویزا را برای افغانستان دارند. امروزه سفر به کشورهای غربی تقریباً غیرممکن است.

موضوع مهاجرت از افغانستان مانند سوریه در حال تبدیل شدن به یک موضوع سیاسی است. تعدادی نگران هجوم پناه‌جویان به اروپا و سایر کشوهای جهان هستند، به همین دلیل به دنبال تعامل و همکاری با حاکمان کنونی‌اند. کشورها نباید از بحران پیش آمده انسانی و مهاجرت ناخواسته افغانستانی‌ها به عنوان یک حربه سیاسی استفاده کنند. موضوع پناهنده‌گان در کنوانسیون‌های بین‌المللی شرح داده شده و در آن مسوولیت‌های دولت‌ها و حق آزادی حرکت برای جمعیت تحت آزار و اذیت براساس مذهب و اعتقادات سیاسی، گنجانیده شده است. در قدم نخست، جامعه بین‌المللی باید برای پای‌بندی به کنوانسیون‌های بین‌المللی و آماده‌گی برای پذیرش پناه‌جویان از افغانستان، هر کاری را که می‌تواند، انجام دهد. بحران افغانستان یک مسوولیت جمعی است و نیاز به واکنش و مسولیت‌پذیری جمعی دارد. رد مرز مهاجران، به ویژه آن‌هایی که جان‌شان در خطر است، باید کاملاً متوقف شود.

همزمان، تعامل جامعه بین‌المللی با حاکمان کنونی باید متمرکز بر تشکیل نظام و دولت مشروع و پاسخگو در کابل باشد. کلید پایان مهاجرت گسترده و کتله‌ای، تشکیل دولت فراگیر ملی و کثرت‌گرا در افغانستان است. بدون حل بنیادی بحران سیاسی، موج مهاجرت ادامه خواهد یافت و به درد سر بزرگ‌تر برای جهان تبدیل خواهد شد. تا زمانی که حاکمان فعلی به حقوق سیاسی و اجتماعی همه ملیت‌ها، زنان و اقشار جامعه حرمت نگذارند و از ستیز و اختلاف با آزادی بیان، رسانه‌ها و نهادهای جامعه مدنی دست بر ندارند، زنده‌گی در افغانستان برای میلیون‌ها انسان طاقت‌فرسا خواهد بود. در زیر چتر چنین «ساختار» و فضای خفقان‌آور، مردم حاضر نیستند در کشور بمانند. علاوه بر این، تجربه بیش از پنج ماه «دولت‌داری» اخیر به ناامیدی و بی‌باوری نسبت به آینده افزوده است.

هشت صبح