مرادی

پس از درگذشت سلطان «حسین بایقرا» آخرین حاکم مقتدر تیموریان هرات در سال ۹۱۱هجری قمری، دوره طلایی این سلسله به پایان رسید و قلمرو آنان را هرج‌ومرج فراگرفت. در واپسین روزهای جانشینان بایقرا، سرزمین تیموریان از دو ناحیه تهدید شد. در غرب هرات، سلسله صفوی با محوریت «شاه اسماعیل صفوی اول» در فارس ظهور کرد. در شمال هرات یا ماوراءالنهر نیز «محمد شیبانی» که به «شیبک خان» هم مشهور است، ادعای خلافت کرد. شیبانیان که ازبک‌تبار بودند، پس از براندازی تیموریان و تصرف بلخ، بادغیس، هرات، گرگان و مشهد، با دولت نوپای صفوی همسایه شدند. محمد شیبانی سرمست از فتوحات خود، در صفر سال ۹۱۶هجری قمری به سنگ‌تراشان دستور داد؛ کتیبه‌ای به میمنت پیروزی‌هایش، روی یکی از صخره‌های سرزمین «توس» حکاکی کنند. اکنون این سنگ‌نوشته که به «خان تاشی» یا «سنگ خان» معروف است، در ۴۰ کیلومتری شهر تاریخی «تابران» از توابع توس قدیم در استان خراسان رضوی ایران واقع شده است. یکشنبه هفته گذشته، فرصتی دست داد تا برای یک تحقیق میدانی، به این منطقه بروم. در سنگ‌نوشته شیبانی خان که به زبان فارسی است، افزون بر این که او خود را «خلیفه الرحمان» نامیده، ادعای «امام زمانی» هم کرده است. او با همین توهم، مردمان سرزمین‌های مفتوحه را اهل کفر و ضلالت و دشمن دین دانسته است. این اثر که یک متر ارتفاع دارد و در ۱۰ سطر به خط ثلث کنده‌کاری شده، در تاریخ ۲۷ اسفند/ حوت ۱۳۸۶ با شماره ۲۲۳۰۵ به‌عنوان یکی از آثار ملی ایران به ثبت رسیده است. وقتی حکاکان از تراشیدن کتیبه فارغ شدند، شیبانی خان، نامه تند و تهدیدآمیزی برای شاه اسماعیل صفوی نوشت و او را به اطاعت از خود دعوت کرد. شاه اسماعیل، نامه شیبانی خان را به نرمی جواب داد تا او را غافلگیر کند اما بلافاصله به قصد براندازی شیبانیان به سمت ماوراءالنهر حرکت کرد. شیبانیان نیز خود را برای جنگ با صفوی‌ها آماده کردند. دو لشکر در اواخر سال ۹۱۶هجری قمری در نزدیک شهر «مرو» در ترکمنستان فعلی، روبرو شدند. در این نبرد که به «جنگ مرو» مشهور است، هر دو لشکر با انگیزه مذهبی، تلاش کردند طرف مقابل را به طور کامل نابود کند. سرانجام صفوی‌ها بر شیبانیان پیروز شدند و در واپسین لحظات جنگ، محمد شیبانی هم به قتل رسید. به دستور شاه اسماعیل، پوست سر محمد شیبانی را از کاه پر کردند و برای «بایزید دوم» عثمانی به ترکیه فرستادند. بایزید، یکی از حامیان شیبانیان بود. همچنین شاه اسماعیل دستور داد که دست محمد شیبانی را بریده و برای حاکمان طرفدار او به «مازندران» بفرستند. صفوی‌ها، جمجمه یا کاسه سر این مدعی امام زمان را نیز به طلا گرفتند و از آن جام شراب درست کردند. پس از جنگ مرو، قلمرو صفوی‌ها در ایران فعلی تثبیت گردید و شاه اسماعیل به سمت شرق خراسان یا افغانستان فعلی رو آورد. او هرات را از چنگ بازماندگان شیبانیان بیرون کرد و مرزهای قلمرو صفوی‌ها را تا قندهار گسترش داد و با سلسله بابری هند، همسایه شد. این بود فرازی از تاریخ خراسان که بی‌ارتباط با سرزمین افغانستان نیست.