جمشید یما امیری

تأسیس

زمينۀ شكل‌گيري سازمان به سال 1989 و سفر گورباچف به چين باز مي‌گردد كه مذاكراتي در سطوح مقامات عالي براي حل و فصل اختلاف‌هاي مرزي ميان آن دو آغاز شد. با فروپاشي شوروي و تقسيم قلمروي آن به پانزده كشور مستقل، اختلاف‌هاي مرزي ميان كشورهاي منطقه با چين همچنان به قوت خود باقي بود تا اينكه در 26 اپریل 1996 پنج كشور هم‌مرز روسيه، چين، قزاقستان، قرقيزستان و تاجيكستان در شهر شانگهاي گرد هم آمدند و گروه موسوم به «شانگهاي 5 «را با هدف حل اختلاف‌هاي مرزي و منطقهاي، تقويت اعتماد متقابل و خلع سلاح در مرزهاي خود و ايجاد كمربند حسن همجواري مرزي تأسيس كردند. اوزبیکستان در سال ۲۰۰۱میلادی به طور رسمی، ششمین عضو این سازمان شد. منشور آن از سوی دولت‌های عضو در سال ۲۰۰۲ و در سن‌پترزبورگ روسیه تصویب شد. این سازمان با افزایش جمعیت به سه میلیارد نفر و پهنه سرزمینی به ۳۵ میلیون و ۹۷۲ هزار کیلومتر مربع به یکی از بزرگ‌ترین قدرت‌های منطقه‌ای جهان تبدیل شده است که منافع دو جانبه و چندجانبه اقتصادی، سیاسی، اجتماعی و فرهنگی برای اعضا و شرکای اقتصادی غیر عضو دارد. زبان رسمی‌کاری سازمان همکاری‌های شانگهای چینی و روسی است.

 در ۱۵ سال اخیر، سازمان همکاری شانگهای نقش مهمی را در منطقه ایفا کرده است. این سازمان بر خلاف دیگر سازمان‌ها به منظور همکاری منطقه‌ای و تقویت روابط بین کشور‌های عضو ایجاد شده است.

روسيه و چين را بايد موتور محرك «پيمان شانگهاي» ناميد. موجوديت و بقاي پيمان، در دست اين دو كشور است. در دهه اخير، مناسبات دوجانبه اين دو گسترش فراوان يافته وآنها در زمينه مسائل تجاري و نظامي، گفتوگوهاي مستمري با يكديگر داشته‌اند. امضاي پيمان دوستي، همكاري و حسن همجواري در جون 2001 ، نخستين پيمان ميان آن دو از سازمان همكاري شانگهاي آغاز جنگ سرد تاكنون بود. هماينك مهندسان، دانشمندان و افسران آن دو در كنار يكديگر در برنامه‌هاي آموزشي، مانورهاي نظامي و پروژههاي تحقيقاتي شركت دارند.

اهداف

 اهداف اصلی ایجاد سازمان همکاری‌های شانگهای اعتماد متقابل میان دولت‌های عضو، همکاری‌های مؤثر، صلح، ثبات و امنیت منطقوی و به میان آوردن یک نظام جدید اقتصادی و سیاسی در جهان می‌باشد. بازیگران اصلی این سازمان روسیه و چین استند و نقش آنان در تشکیل این سازمان کاملا بارز و حیاتی بوده است.

سازمان همکاری‌های شانگهای ترکیبی از اهداف سیاسی، امنیتی و اقتصادی را به صورت توامان تعقیب می‌کند. مقابله با ایده جهان تک قطبی و مهار روند رو به گسترش حضور قدرت‌های فرامنطقه‌ای، به‌ویژه ناتو و ایالات متحده آمریکا در فضای اوراسیا از طریق موازنه نرم و تحکیم همکاری‌های منطقه‌ای، مقابله با سه عنصر جدایی‌طلبی، افراط‌گرایی و تروریسم و نیز گسترش همکار‌های اقتصادی به‌ویژه در بخش انرژی، از جمله مهم‌ترین اهداف سازمان همکاری‌های شانگهای به شمار می‌رود. آنچه بر اهمیت اهداف و برنامه‌های این سازمان افزوده است، تحولاتی است که در طی سال‌های اخیر در فضای ژئوپلیتیک اوراسیا و مناطق پیرامونی آن روی داده است. تحولات مهمی، چون امنیتی شدن فضای بین‌المللی پس از حادثه ۱۱ سپتمبر، حضور نظامی امریکا در افغانستان، حضور مستقیم ناتو و ایالات متحده در منطقه آسیای مرکزی، گسترش فعالیت گروه‌های افراطی و تروریستی در منطقه و مسایل مربوط به انتقال و امنیت انرژی، موجب توجه روز افزون جامعه جهانی به اهداف و برنامه‌های بازیگران سازمان همکاری‌های شانگهای شده است.

«جیانگ زمین» رییس‌جمهور سابق چین اصول روح شانگهای را طراحی کرده است. برخی از این اصول عبارتند از: اعتماد متقابل، منافع متقابل، برابری، احترام به تفاوت ریشه‌های تمدن و رفاه و 2 «شرط اصلی» دیگر حمایت از نهادینه شدن مستمر سازمان همکاری شانگهای و پروژه‌های چند جانبه در چارچوب این سازمان است.

استراتژی توسعه‌ای سازمان شانگهای(2015 – 2025) شامل توسعۀ اقتصادی منطقه، همکاری‌های فرهنگی و بشردوستانه، تقویت همکاری‌‌های امنیتی، توسعۀ روابط سیاسی، انکشاف تجارت و سرمایه‌گذاری می‌باشد.

اعضای اصلی و ناظر

هم اکنون کشورهای روسیه، چین، قرقیزستان، قزاقستان، اوزبیکستان، تاجیکستان، هند و پاکستان اعضای دایمی این سازمان استند و افغانستان، بلاروس، ایران و مغولستان نیز اعضای ناظر (Observer) این سازمان اند.

در حال حاضر سازمان همکاری‌های شانگهای مکانیزمی‌ رسمی ‌برای پذیرفتن اعضای جدید ندارد. با این حال شماری از کشورهای به عنوان اعضای ناظر در این سازمان عضویت دارند که برخی از آن‌ها علاقه خود را برای تبدیل شدن به یک عضو کامل ابراز داشته‌اند. ترکیه، سریلانکا، ارمنستان، آذربایجان، نیپال و کامبوج با این سازمان همکاری و شراکت دارند.

نشست‌های سازمان شانگهای

ساختار سازمان همكاري شانگهاي يا نهادهاي سازمان هم به دو بخش تقسيم ميشود: سازوكار ديدارها و ارگان هاي دائم. پنج نهاد موقت در چارچوب سازوكار ديدار شوراي سران كشورها، شوراي سران حکومت‌ها، شوراي وزيران امور خارجه، كنفرانس و نشست‌هاي سران وزارتخانه‌ها و يا دستگاه‌ها و شوراي هماهنگ كنندگان ملي است. نشست نخست وزیران کشورهای سازمان همکاری شانگهای روزهای 31 اکتبر و اول نوامبر در شهر «تاشکند» پایتخت ازبکستان برگزار می‌شود.

افغانستان و شانگهای

 افغانستان بعد از سال 2004 به عنوان مهمان در اجلاس همکاری های شانگهای اشتراک می نمود و در سال 2012 به حمایت روسیه عضویت ناظر این سازمان را کسب کرد.

پس از به وجود آمدن داعش و افزایش تروریسم در افغانستان، سازمان همکاری‌های شانگهای تصمیم گرفت تا افغانستان را به صورت مستقیم در سال ۲۰۱۲ از کشورهای تحت بررسی این سازمان به عضو ناظر تبدیل کند که هم مرز بودن با آسیای میانه از عمده‌ترین دلایل آن است.

هدف اساسی افغانستان از حضور در سازمان شانگهای تقویت اعتماد سازی در منطقه، تحکیم روابط نیک با کشور های عضو و ناظر، ایجاد ظرفیت های کافی در مبارزه با تروریزم، افراط گرایی و مهار تولید مواد مخدر در منطقه می‌باشد.

سازمان همکاری شانگهای از بدو پیدایش تا حال دست آورد های مهمی داشته است. این سازمان از سازوکار اولیه امینتی شروع کرد و به خلع سلاح در مناطق مرزی مورد اختلاف رسید. همچنان اعضا موفق شدند معمای همیشگی امینت مرز ها را نیز خاتمه داده و به تقویت همکاری های امنیتی میان اعضا بپردازند. آنها توانستند از محدوده امنیتی خارج شده به همکاری های اقتصادی، تجاری، سیاسی و غیره بپردازند.

کشورهای عضو و ناظر شانگهای هرکدام از قابلیت ها و فرصت های خوبی برخوردار میباشند، که هرگاه این قدرت ها و قابلیت ها به یکدیگر جمع شوند، امکانات بزرگی در اختیار کشور های منظقه قرار خواهد گرفت، وسعت کشور های عضو و ناظر سازمان که چیزی کمتر از نیم کره زمین را تشکیل میدهد و بیشترین نفوس جهان در آن است همچنان از بزرگترین منابع انرژی، ، قدرت هسته ای و قدرت سیاسی و نظامی بالایی برخوردار می‌باشند.

سران افغانستان در نشست‌های شانگهای در سطوح مختلف شرکت کرده‌اند.

رییس اجراییه سابق افغانستان در نشست سال گذشتۀ نخست وزیران شانگهای در شهر دوشنبه گفت که به سازمان همکاری‌ شانگهای به عنوان یک سازمان موثر و فعال منطقه‌ای نگاه می‌کنیم که ملت‌های مختلف را که در بخش امنیت، اقتصاد، همگرایی،‌ فرهنگ و سرمایه انسانی از مشترکات لازم برخورداراند دورهم جمع می‌کند.

سازمان همکاری‌ شانگهای امروز پیش‌تر از هر زمان دیگر نقش مهمی در اتصال منطقه‌ای، هماهنگی در سیاست‌گذاری‌های مشترک، و مهم‌تر از همه، فراهم سازی زمینه‌ی‌ گفتگو و فهم مسایل برای تحکیم ثبات و امنیت برای کشورهای ما، برای دست یافتن به زندگی امن‌تر و بهتر و رفاه همگانی بازی می‌کند.  

می‌خواهم با استفاده از این فرصت از اعضای سازمان همکاری‌ شانگهای و دارالإنشای سازمان به خاطر ایجاد گروه ارتباط سازمان با افغانستان و پذیرفتن پیشنهاد افغانستان برای ریاست نشست‌های اخیر این گروه تشکر و قدردانی نمایم. با استفاده از این نشست‌ها می‌توانیم روی تلاش‌های مشترک و اهداف مشترک خود به اساس برنامه‌های مشترک در عرصه سیاسی، امنیتی، اقتصادی صلح و آشتی ملی تمرکز نماییم.

در عین زمان تلاش می‌کنیم به بحث و تبادل نظر در مورد برنامه‌ها و توافق‌نامه‌ها میان دو طرف به شمول بحث درخواست پیوستن افغانستان به سازمان همکاری شانگهای که در جون ۲۰۱۵ در شهر یوفا تقدیم گردیده است ادامه دهیم. می‌خواهیم موقعیت طبیعی و نزدیک جغرافیایی ما زمینه را برای تحقق چشم‌انداز و طرح همگرایی و ادغام اقتصادی منطقه‌ای سازمان شانگهای فراهم سازد.

گروه تماس دربارۀ افغانستان

سازمان همکاری‌های شانگهای برای حضور جدی‌تر در عرصه تحولات افغانستان، یک گروه تماس ویژه برای افغانستان تشکیل داده است. گروه تماس شانگهای- افغانستان در سال 2005 تشکیل شد. این گروه تاکنون چند دوره نشست‌هایی را در کشورهای چین، روسیه و … برگزار کرده است.

فعالیت گروه تماس برای چندسالی متوقف شد. اما در 20 جوزای 1397 در حاشیه اجلاس سران کشورهای عضو شانگهای باردیگر بر آغاز فعالیت این سازمان تأکید گردید.

نتیجه

نگاهي به كشورهاي عضو اين پيمان، نشان ميدهد كه آنها قابليت آن را دارند تا در دهه‌هاي آينده يكي از بزرگترين قطب‌هاي بين‌المللي اقتصاد، تجارت، سرمايه‌گذاري خارجي، انرژي و نظامي را در جهان شكل دهند. چين و روسيه ارتشي قدرتمند و اقتصادي رو به رشد دارند. از نظر اقتصادي، جايگاه چين با ديگر دولت هاي عضو اين پيمان متفاوت است. پيشبيني مي شود كه چين بهزودي به قدرت اول اقتصاد جهان تبديل شود. اين سازمان بيشترين حجم ذخاير انرژي نفت و گاز دنيا را دارد. بدين ترتيب، برخورداري از قلمرو جغرافيايي وسيع، جمعيت زياد، منابع انرژي گسترده، سلاح‌هاي هسته‌اي، نيروهاي مسلح قابل توجه، حق وتو در شوراي امنيت و عوامل ديگر به اين سازمان پوتانسيل اقتصادي، سياسي و نظامي بالايي مي بخشد. از همین رو، افغانستان علاقمند است که به عنوان یکی از اعضای سازمان همکاری شانگ‌های درآید.