کاوه جبران

تقویم‌ها امروز را به عنوان زادروز حکیم عمر خیام گزارش کرده اند. زادروز شخصیتی چندبعدی و مرموز که نامش با پوچی و شادباشی گره خورده است. شاعری که رباعیاتش غلط‌نامهٔ معرفت سنتی جغرافیای فرهنگی ماست و احتمالاً کمتر فارسی‌زبانی پیدا بشود که فیگور موسپید ژولیده‌مویی، پیاله‌به‌دستی، و چشم دوخته به آسمانی را هم‌چون حکیم عمر خیام نشناسد. او که بر لب جویی، لعبتی را در بغل گرفته و راز بی‌هوده‌گی و ناپایداری جهان را زمزمه می‌کند.
در دههٔ هفتاد خورشیدی، محیط طباطبایی کتابی به اسم «خیامی یا خیام» منتشر کرد که نخستین بار این تصویر را مغشوس می‌کرد و حافظهٔ تصویری ما را از تماشای منظرهٔ بالا لاغرتر می‌نمود.
این کتاب به دو شخصیت؛ خیام، شاعری گمنام و خیامی، دانشمند و ریاضی‌دانی مشهور قایل است. طوری که دومی، منش و کنش اولی را در خود جذب کرده و به فیگوری رسیده که ما آن را از شخصیتی به اسم خیام در حافظه داریم. این کتاب تا جایی که من اطلاع دارم، به رغم تردیدهای عالمانهٔ طباطبایی هیچ تأثیری بر استمرار تصویر خیام در حافظهٔ جمعی ما نداشته است. انگار تصویر ساختهٔ ذهنی ما بر هر تردید عالمانه‌یی چربی می‌کند.
حدود سه ماه پیش دوست عزیز و دانشمند ما سینا جهان‌دیده از رسالهٔ دکتری‌اش دفاع کرد. این رساله پژوهشی است به نام «تحلیل گفتمان خیامیت».
جست‌وجوی جهان‌دیده نشان می‌دهد که اصلاً شخصیت شاعری به اسم خیام محل تردید است. نخستین رباعیات منسوب به او، صدوچندسال پس مرگ حکیم مشهور ثبت شده اند و خیام شاعر به لحاظ تاریخی فیگوری است هزارچهره که در دوره‌های گوناگون تاریخی و زیر چتر گفتمان‌های متعدد قیافه عوض می‌کند. بنابراین از خیام گفتمان اشعری تا خیام فیتز جرالد و خیام پهلوی بسیار فرق است. به همین جهت جهان‌دیده به جای خیام اصطلاح خیامیت را پیش می‌کشد. اصطلاحی که جوهر فلسفی آن بی‌گمان از اعماق تجربهٔ فرهنگ پیشااسلامی می‌آید و‌ هم‌چون مکافاتی در گفتمان‌های گوناگون تاریخی و معاصر به اسم خیام می‌چرخد و رنگ بدل می‌کند و پیوسته در قالب رباعی بازتولید می‌شود.
راز دگرگون‌نشدن تصویر خیام در حافظهٔ جمعی ما احتمالاً همین است.