حمید فرهادی- روزنامه‌نگار

در کنار فهم اندک از علم سیاست و فنون رهبری، آنچه که طالبان را از درون دچار گسست کرده و بقای حکومت آن‌را تهدید می‌کند، نادیده‌‌انگاری و عدم تمکین رهبری و جنگجویان این گروه به تفاوت‌های فرهنگی، اجتماعی و مذهبی افغانستان است.

طالبان با وجودیکه میدانند افغانستان یک کشورچندقومی با بافت‌های متفاوت فرهنگی و اجتماعی است، اما در عمل به این تفاوت‌ها و تنوع اعتنا و احترامی قائل نیستند و این موضوع باعث نارضایتی‌های درونی جنگجویان این گروه شده است.  

بی‌اعتنایی طالبان به تنوع قومی و مذهبی افغانستان از همان ابتدا مشخص بود. جایی که در رهبری دولت این گروه جایی برای اقوام غیر پشتون در نظر گرفته نشده بود و از ریاست وزرا تا معینیت‌های وزارت‌ خانه‌های کشور، تنها سه تن از طالبان غیرپشتون در سمت‌های پایین و سمبولیک جا داده شده بودند و باقی، تا نُود درصد حکومت آنان را طالبان پشتون قبضه کرده‌اند.

طالبان اعلام کردند که ترکیب کابینه سرپرست موقتی است و به زودی تغییرات گسترده در آن به میان میاید که در بر گیرندۀ تنوع اجتماعی و فرهنگی افغانستان باشد، اما با گذشت حدود یک سال، به جز یک مورد، تعیین عبدالطیف نظری از قوم هزاره به عنوان معیین وزارت اقتصاد، دیگر هیچ غیرپشتونی در ترکیب کابینۀ طالبان جا داده نشده است.

گذشته از آنچه که سهم بیشتر در قدرت و صلاحیت بیشتر در رهبری حکومت طالبان عنوان می‌شود، طالبان همچنان دست به کارهای حساسیت برانگیز قومی و مذهبی زده‌اند که به مزاج طالبان غیرپشتون خوش نخورده و این گروه را از درون دچار گسست و فروپاشی کرده است.

تضاد با ارزش‌های مذهبی و زبانی

طالبان طی چندماه حاکمیت خود در افغانستان، به طور آشکار در برابر مذهب اهل تشیعه بی‌حرمتی کرده‌اند و در مواردی حتی سعی کرده‌اند که فقه جعفری را از چوکات اداری و اکادمیک افغانستان حذف کنند.

در 24 ماه جوزا سال جاری، طالبان تدریس فقه جعفری را در دانشگاه بامیان ممنوع اعلام کرده و در این ولایت عمدتاً شیعه‌نشین، آموزش فقه حنفی را جایگزین فقه جعفری ساخت. در واکنش به این خبر، شماری از دانشجویان دانشگاه بامیان دست به اعتراض زدند، اما مقام‌های محلی دانشجویان را تهدید کردند که در صورت ادامۀ اعتراضات بازداشت و زندانی خواهند شد.

همزمان با حذف فقه جعفری از دانشگاه بامیان، طالبان به دفتر دو مرجع تقلید شیعیان افغانستان در ولایت غنی حمله کردند و دفتر آنان را بستند. منابع از غزنی  به رسانه‌ها گفتند که طالبان آیت‌الله محمداسحاق فیاض و آیت‌الله محقق کابلی، دو مرجع تقلید شیعیان را روزها در بند نگه داشتند.

در ماه ثور سال جاری، افراد طالبان، جلسه مشورتی شورای علمای شیعه افغانستان را برهم زدند. در ویدیویی که در شبکه‌های اجتماعی منتشر شده، دیده میشد که بنر این همایش بر زمین افتاده و لگدمال شده است. طالبان اعلام کردند که این کار بخاطر جلوگیری از واقعه امنیتی صورت گرفته، اما واقعیت امر، مخالفت صریح این گروه با مبادی و مناسبک عبادی اهل تشیعه است. طالبان در دور نخست حاکمیت شان نیز با مراسم و ارزش‌های مذهبی اهل تشیعه مخالف بوده و مراسم مذهبی را مانع میشدند.

البته، مخالفت طالبان تنها با ارزش‌های مذهبی خلاصه نمی‌شود، آنها مانند دوره نخست حاکمیت شان، در برابر زبان فارسی نیز همواره ستیز و مخالفت نشان داده‌ند.

طالبان به دنبال سقوط کابل، نامه‌نگاری‌های رسمی و اداری را از فارسی به زبان پشتو تبدیل کردند و لوحه‌های فارسی را از سربرگ اداره‌ها، دانشگاه‌ها و مدارس علمی و مذهبی برداشتند.

در ماه حوت سال گذشته، واژه «دانشگاه» به فرمان وزیر تحصیلات عالی طالبان از لوحه دانشگاه بلخ حذف شد. همینگونه، این گروه لوحه مکتب تاجور سلطانه و دادگاه عالی را نیز به زبان پشتو عوض کردند. طالبان در 7 ثور سال جاری 50 استاد برحال دانشگاه بلخ را از کار برکنار کردند که 45 تن آنان از اقوام غیر پشتون بودند.

در حال حاضر زبان ادارات دولتی افغانستان از فارسی به پشتو عوض شده است و به درخواست مراجعینی که به زبان فارسی سخن می‌گویند، رفتار و رسیدگی درست و به موقع صورت نمی‌گیرد.

بی‌حرمتی و نادیده‌انگاری

طالبان در طول حاکمیت شان در کمتر از یکسال گذشته، بارها دست به کارهای ضد ارزشی و حساسیت برانگیز نیز زده اند.

این گروه به دنبال تصرف ولایت پنجشیر، سنگ مقبره احمدشاه مسعود، قهرمان ملی افغانستان را شکسته و به او بی‌حرمتی کردند. در 12 ثور سال جاری ویدیویی در شبکه‌های اجتماعی منتشر شده که در آن شماری از نیروهای طالبان در محوطه‌ی قهرمان ملی افغانستان رقص و پایکوبی می‌کنند.

طالبان همچنان لوحه دانشگاه استاد برهان الدین ربانی را چندروز بعد ورود به کابل پایین آورده و در بلخ روی عکس‌های وی القاب ناروا نوشته و او را توهین کردند.

طالبان همچنان به دنبال تصرف کابل، در یک اقدام حساسیت‌ برانگیز، مجسمه عبدالعلی مزاری، رهبر هزاره‌های افغانستان را شکسته و زیر پا کردند. آنان در چندین مورد، بر عکس‌های عبدالعلی مزاری، مارشال دوستم و شماری از فرماندهان پیشین جهادی تمسخر و توهین کردند.

از عملکرد رهبران و جنگجویان طالبان بر میاید که آنان به صورت عمدی به احساسات قومی و مذهبی مردم تعرض می‌کنند و می‌خواهند انحصاگرایی و روایت تک‌بعدی – تک قومی را ترویج بدهند.

طالبان در مناطق تاجیک‌نشین و هزاره‌نشین به صورت بسیار بی‌رحمانه بر مردم حمله می‌کنند و به تفاوت‌های فرهنگی و اجتماعی اعتنا قایل نیستند. آنان فارسی‌زبان‌ها را بخاطر صحبت نکردن به زبان پشتو تهدید و توهین می‌کنند. در شماری از مناطق حریم خصوصی مردم را زیر پا کرده و بدون مجوز بزرگان محل، به تلاشی خانه‌ها و مناطق میپردازند.

نادیده انگاری اقوام غیر پشتون از سوی طالبان، نه تنها باعث نارضایتی عام مرده شده، بلکه باعث خشم و اختلاف درونی این گروه نیز گردیده است.

اختلاف میان مولوی مهدی مجاهد و رهبری طالبان، پرده از این واقعیت بر میدارد که طالبان غیر پشتون از برخوردهای یک‌جانبه و تک‌قومی رهبران طالبان شاکی اند و صف خود را از طالبان پشتون جدا میسازند. مولوی مهدی مجاهد، فرمانده هزاره‌تبار طالبان به دنبال آنچه که حق‌تلفی و عدم احساس مصئونیت هزاره‌ها در رژیم طالبان می‌خواند، از صف طالبان برید و این روزها علیه این گروه جبهه گرفته است.

پیش از این، مخدوم عالم و صلاح‌الدین ایوبی، از فرماندهان ازبک‌تبار طالبان نیز از عملکرد رهبری این گروه علیه ازبک‌ها، شاکی بودند و تاکنون هیچ منصب دولتی و نظامی برای آنها اختصاص داده نشده است.

اواخر ماه حوت سال گذشته بود که حمید خراسانی، فرمانده تاجیک تبار طالبان نیز از آمریت امنیت ولایت پنجشیر برکنار شد و او در ویدیویی که خطاب به هبت الله رهبر طالبان ضبط کرده بود، از برخوردهای قوم و عقده‌مندانۀ ادارۀ محلی پنجشیر خبرداده بود. پیش از این گزارش شده بود که قاری فصیح الدین، فرمانده تاجیک‌تبار طالبان، رییس ستاد ارتش طالبان و یکی از سه فرد غیر پشتون در حکومت طالبان نیز از برخوردهای سلیقه‌ای رهبری طالبان معترض بوده است. دو ماه بعد از انتصاب قاری فصیح الدین بدخشانی، طالبان حاجی مالی خان مامای سراج الدین حقانی، را به حیث معاون لوی درستیز و در واقع ناظر قاری فصیح الدین تعیین کردند، انتصابی که اما به مزاج فصیح الدین خوش نخورد و او را در برابر طالبان خشم‌گین کرد.

با گذشت یکسال از حاکمیت این گروه،  چنین بر میاید که طالبان در کنار مشکل مشروعیت جهانی، با معضل مشروعیت داخلی و میان گروهی نیز مواجه است و رفتارهای یک‌جانبه و انحصاری رهبری طالبان، بقای این گروه را با خطر جدی مواجه می‌کند. برخلاف چندین سال گذشته که طالبان در یک صف واحد علیه دولت پیشین افغانستان می‌جنگیدند، امروز خبر از اطاعت‌پذیری عمومی نیست و بیشتر کسانی در این گروه سهم و صلاحیت بیشتری را اختیار کرده‌اند که از یک قوم و از یک زبان هستند. در حالیکه طالبان غیر پشتون گمان می‌کردند که با قدرت رسیدن طالبان، عدالت اجتماعی و آنچه که این گروه عدالت اسلامی میخوانند تأمین میشوند و همه افراد از تمامی گروه‌های قومی و زبانی زیر چتر یک دولت و یک قانون زندگی می‌کنند، این فرضیه غلط ثابت شده  است و طالبان غیرپشتون به این باور رسیده‌اند که جنگ طالبان بیشتر از اینکه عدالت محور بوده باشد، قوم محور و زبان محور بوده است. اکنون اکثر گروه‌های ناراض طالبان منتظر یک جرقه هستند تا در برابر رهبری این گروه دست به سلاح ببرند.  افزایش نارضایتی‌های داخلی و انزجار و نفرت عمومی از طالبان، زمینه‌ساز یک جنگ خونین دیگر است و در صورتی که تحرکات علیه این گروه افزایش پیدا کند، طالبان با آزمون سختی مواجه خواهند شد.